اشاره
در میان انبوه یاران رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم برخی گوی فضائل را از دیگران ربوده اند و از جهات متعدد قابل ستایش هستند.
این بزرگوار، با امتیازات ویژه و جنبه های رفتاری منحصر به فرد خویش، قابل مطالعه و بررسی و الگو پذیری است. در این نوشته سعی بر این است که به اندازه دسترسی خود به ساحت قدس این بزرگ مرد الهی، از خرمن مکارم اخلاق او خوشه بچینیم و آن را الگوی رفتاری و اخلاقی خود قرار دهیم، و از این رهگذر به خلق و خوی نبوی که در اصحاب تربیت یافتة حضرتش تبلور یافته نزدیک تر شویم.
زمان و مکان ولادت
متأسفانه گزارش دقیقی از زمان و مکان ولادت جناب ابوذر به ما نرسیده است؛ اما بنابر آنچه نقل شده زمان ولادت جناب ابوذر تقریباً ده سال قبل از عام الفیل(570م)، یعنی در سال ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و در 560 میلادی است.
مکان ولادت او هم مورد اختلاف است. برخی آن را در منطقه ای به نام «مَرّ» در هشت فرسخی مکه دانسته اند و برخی بر این عقیده اند که جناب ابوذر قبل از اسلام در «ربذه» سکونت داشته است.
خاندان
در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده که حضرت، ضمن بیان نام برخی قبایل، آن ها را از دوستداران خدا و رسولش ذکر فرموده است که این خود بهترین فضیلت برای آن قبیله است. با مطالعه تاریخ، مشخص می شود که اهل قبایل مذکور برای اسلام و نصرت آن کم نگذاشته اند؛ از جملة این قبایل، قبیلة بنی غفار (خاستگاه ابوذر غفاری) است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آن را ستوده و در حق آن فرموده است: «طایفة غفار، خدا آنان را بیامرزد».
بیشتر مورخان نام وی را جندب بن جناده نقل کرده اند. وی به دلیل اینکه پسری به نام «ذرّ» داشته که در جوانی از دنیا رفته، به «ابوذرّ» مشهور شده است.
پدرش مردی به نام جناده و مادرش زنی به نام رَمله از قبیله بنی غفار است.
اسلام آوردن ابوذر
صدر اسلام، شاهد مردانی است که حتی قبل از اینکه نام و آوازة اسلام را بشنوند، دنبال حقیقت بوده اند و روح آنان از بت پرستی و شرک بیزار بوده است. یکی از نشانه های مردان خدا، چگونگی تسلیم آنان در برابر خدای متعال است به این معنا که به اختیار باشد یا از روی مقاصد دیگر. کلمه «سابقون» بارها در قرآن کریم آمده است. سبقت به اسلام، یکی از فضایلی است که برای مسلمانان صدر اسلام مطرح بوده و این فضیلت را خدای متعال برای آنان قرار داده است.
به استناد روایات، امیرالمؤمنین علیه السلام در ایمان از همة مردم پیشی گرفت. این آیه اگرچه نخست در شأن مولا امیرالمؤمنین علیه السلام و سپس در شأن نقبای امت همچون ابوذر و مقداد و سلمان و عمار وارد شده است، طبق همین روایت، آیه شیعیان واقعی امیرالمؤمنین را با داشتن شرایطی شامل می شود. آن شرایط عبارتند از:
- ایمان: «مَنْ آمَنَ»؛
- تصدیق: «وَ صَدَّقَ»؛
- ثبات قدم بر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام: «وَ ثَبَتَ عَلَی وَلَایةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام ».
جناب ابوذر، هر سه شرط را به نحو کامل داشته و از سابقین به اسلام بوده است.
ابوذر، چهارمین یا پنجمین نفر بوده که اسلام آورده است. بعد از ابوذر، برادرش و پس از او مادرش مسلمان شدند.
در برخی کتب تاریخی نقل شده که جناب ابوذر از چند سال قبل از بعثت نیز موحد و خداپرست بوده است.
نیز نقل شده که وی در دوران شرک و جاهلیت، «لااله الا الله» می گفته و بت ها را نپرستیده است.
روزی ابوبکر از او همین مطلب را پرسید و پاسخ شنید: «آری؛ آن قدر در زیر آفتاب بیابان عبادت می کردم، تا اینکه از شدت گرما بی حال بر زمین می افتادم».
درکتاب استیعاب نیز آمده که ابوذر سه سال قبل از بعثت نبی صلی الله علیه و آله وسلم، خدا را عبادت می کرده است.
در کتاب های تاریخی دربارة چگونگی اسلام آوردن ابوذر چنین آمده است:
وقتی ابوذر شنید رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم به رسالت مبعوث شده، به برادرش انیس گفت: «به مکه برو. احوالات شخصی را که گمان می کند از آسمان برایش خبری آمده بررسی کن و سخنانش را بشنو و برای من بیاور». برادر چنین کرد و برگشت و گفت: «او را دیدم که مردم مکه را به مکارم اخلاق سفارش می کند و از او کلامی شنیدم که به شعر شباهت داشت». ابوذر گفت: «درد مرا درمان نکردی». سپس خود زاد و راحله اش را مهیا کرده، به سوی مکه رهسپار شد.
وقتی به مکه رسید به مسجد نزدیک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آمد؛ در حالی که آن حضرت را نمی شناخت و دوست نداشت که دربارة او سؤال کند تا اینکه شب شد. امیرالمؤمنین علیه السلام او را دید و از او پرسید: «گویی در این شهر غریبی؟» گفت: «بله». فرمود: «بیا تا به منزل ما برویم». آن دو به منزل امیرالمؤمنین علیه السلام رفتند و هیچ کدام از دیگری چیزی نپرسیدند. روز دوم هم به همین منوال سپری شد و دوباره شب مهمان حضرت علی علیه السلام شد، بدون اینکه از همدیگر چیزی بپرسند. روز سوم هم به همین منوال گذشت، تا اینکه بالأخره حضرت علی علیه السلام از ابوذر پرسید: «آیا به من نمی گویی برای چه به این شهر آمده ای؟» گفت: «اگر با من عهد ببندی که مرا هدایت کنی، خواهم گفت». حضرت به ابوذر فرمود: «محمد صلی الله علیه و آله وسلم پیامبر خداست و آنچه آورده حق است و او رسول الهی است. فردا صبح همراه من باش. اگر بر تو احساس خطر کردم خم می شوم، گویی آب بر زمین می ریزم و اگر رفتم، تو هم دنبال من بیا تا بر رسول خدا وارد شویم». ابوذر می گوید:
فردا چنین کردیم تا اینکه مرا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم وارد کرد. وقتی بر او وارد شدم، وی را به نام رسول خدا سلام و تحیت دادم و گفتم: «السلام علیک یا رسول الله». من اولین کسی بودم که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم را به تحیت اسلام تحیت دادم. حضرت رسول در جواب فرمود: «و علیک السلام. تو چه کسی هستی؟» عرض کردم: «مردی از بنی غفار». سپس اسلام را بر من عرضه کرد و من اسلام آوردم و شهادت به «لااله الا الله و محمد رسول الله» دادم. حضرت رسول به من فرمود به سمت قبیله ات برو؛ اما این جریان را از اهل مکه پوشیده بدار که من بر جان تو می ترسم. عرض کردم: «اما قسم به کسی که جانم در دست اوست! با بلندترین صدا، در بین آن ها ایمانم را اظهار می کنم».
ابوذر بعد از اینکه از محضر رسول الله خارج شد، به مسجد آمد و با صدای بلند شهادتین را بر زبان آورد؛ اما اهل مکه بر او هجوم آورده، او را به شدت کتک زدند، تا اینکه عباس آمد و او را نجات داد و گفت: «وای بر شما! می دانید او از قبیلة غفار است و راه تجاری شما به شام از منطقة اینان می گذرد». فردا هم ابوذر چنین کرد و باز مردم او را زدند و این بار هم عباس به نجات او آمد و او را به سوی قومش روانه ساخت.
هجرت به مدینه
«هجرت» در لغت به معنای «مفارقت انسان از دیگری است که یا با بدن یا با زبان و یا با قلب انجام می شود». هجرت به عنوان یکی از منازل سلوک مطرح شده است. بی شک کسی که به این هجرت تن دهد، نزد خدای متعال اجر فراوانی دارد.
در قرآن کریم به هجرت در راه خدا توجه ویژه شده است و کسانی که این عمل مهم را انجام دهند، دارای پاداش بزرگی نزد خدای متعال معرفی شده اند.
در سورة مبارک نساء، آیة 100 علاوه بر ذکر آثار هجرت که وسعت و گشایش است، اجر مهاجر به سمت خدا را بر عهدة خود خدای متعال قرار داده است. در سوره بقره نیز می فرماید: کسانی که ایمان آوردند و آنان که هجرت کرده و در راه خدا مجاهدت کردند، ایشان کسانی هستند که به رحمت الهی امیدوارند و خدا بخشنده و مهربان است.
هجرت در یک تقسیم بندی دو نوع است: یکی هجرت ظاهری که هجرت از مکان گناه آلود به مکانی است که از نظر معنوی محیط امنی است. نوع دیگر، هجرت معنوی است، به این معنا که انسان از بدی ها و آلودگی های درونی خود به سوی پاکی و انسانیت و نورانیت هجرت کند. خدای متعال در قرآن کریم مسألة هجرت را بیان فرموده است. در سورة نساء آیة 97 آمده است که در روز قیامت، ظالمان به فرشتگان می گویند: «ما در سرزمینی بودیم که اهل آن، مستضعف و دور از حقایق الهی بودند». فرشتگان جواب می دهند: «آیا زمین خدا آن قدر وسیع نبود که از نقطه ای به نقطة دیگر مهاجرت کنید؟»
این همان هجرت مکانی است که از مکان آلوده به گناه به مکان پاکیزه انجام می شود.
اما در مورد هجرت معنوی در بیانات اهل بیت علیهم السلام روایاتی وارد شده از جمله از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نقل شده است که فرمود:
مهاجر کسی است که از گناهان، هجرت کرده و محرمات الهی را ترک نموده باشد».
با مراجعه به برخی آیات و روایات، اهمیت جایگاه هجرت در دین مبین اسلام روشن می شود که هجرت هم مثل سبقت به اسلام یکی از امتیازات مسلمانان صدر اسلام قلمداد می شده است.
جناب ابوذر نیز مفتخر به انجام هر دو قسم هجرت شده است. در هجرت اول، از بدی به سوی طهارت و پاکی حرکت کرد و در هجرت دوم از محیط آلوده به شرک و گناه به سمت مدینة طیبه رفت، تا در کنار حبیب خدا و محبوبش در محیطی امن و سالم از شرک و آلودگی به عبادت خدای متعال بپردازد. او اگر چه به زادگاه خود علاقة بسیار داشت، زیستن در کنار رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و در پرتو اسلام و مسلمانان، چنان عطشی در روح او ایجاد کرد که بالاخره تصمیم گرفت به مدینه هجرت کند.
او با رسیدن به مدینه مثل دیگر برادران مسلمان که هجرت کرده بودند بدون خانه بود و در مسجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم در سکویی که صفّه نام داشت سکونت گزید و به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با سلمان و منذر بن عمرو پیوند برادری بست. با سکونت در مدینه دوران جدیدی از صفحات پرشور زندگی ابوذر ورق خورد.
حکیمانه
قرآن مجسّم
قرآن خوانده ای؟ سوره لقمان آیات سیزدهم تا نوزدهم را به یاد می آوری؟ وقتی از اهمیت احترام به والدین می گوید، از دعوت به نیکی ها و مبارزه با بدی ها، صبر در سختی ها، حسن خلق در برابر مردم، چگونه راه رفتن یا نحوه سخن گفتن. سوره انعام را چطور؟ آیات آخرش. آنجا که از ترک ظلم و ستم نسبت به فرزندان و ایتام صحبت به میان می آورد. از رعایت عدالت و ترک جانبداری تعصب آلود می گوید. از زشتکاری ظاهر و باطن پرهیز می دهد. نسبت به تفرقه هشدار می دهد. حق شناسی در برابر پدر و مادر را یادآوری می کند.
یک
روزی حضـرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام نزد اصحاب خود فرمودند: من دلم خیلی بحال ابوذر غفاری می سوزد خدا رحمتش کند. اصحاب پرسیدند چطور ؟ مولا فرمودند: آن شبی که به دستور خلیفه ماموران جهت بیعت گرفتن از ابوذر برای خلیفه به خانه ی او رفتند چهار کیسه ی اشرفی به ابوذر دادند تا با خلیفه بیعت کند. ابوذر خشمگین شد و به مامورین گفت: شما دو توهین به من کردید; اول آنکه فکر کردید من علی فروشم و آمدید من را بخرید ، دوم بی انصاف ها آیا ارزش علی چهار کیسه اشرفی است؟ شما با این چهار کیسه اشرفی می خواهید من "علی" فروش شوم؟ تمام ثروت های دنیا را که جمع کنی با یک تار موی "علی" عوض نمی کنم. آنها را بیرون کرد و درب را محکم بست. مولا گریه می کردند و می فرمودند: به خدایی که جان "علی" در دست اوست قسم آن شبی که ابوذر درب خانه را به روی سربازان خلیفه محکم بست... سه شبانه روز بود که او و خانواده اش هیچ نخورده بودند
دو
ابوذر فرمود: آذوقه و پس انداز من در زمان پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلم همیشه یک من خرما بوده، و تا زنده ام از این مقدار زیاده نخواهم کرد.
عطاء گوید: ابوذر را دیدم لباس کهنه ای به تن کرده و نماز می خواند، گفتم: ابوذر مگر لباس بهتری نداری؟ گفت: اگر داشتم دربرم می دیدی. گفتم: مدتی ترا با دو جامه می دیدم، گفت به پسر برادرم که محتاج تر از خودم بود دادم، گفتم: به خدا تو خود محتاجی، سر به آسمان بلند کرده و گفت: آری بار خدایا به آمرزش تو محتاجم. سپس گفت: مثل اینکه دنیا را خیلی مهم گرفته ای، این لباس که در تن من می بینی و لباس دیگری که مخصوص مسجد است، و چند بز برای دوشیدن و نان خورش دارم، چارپائی دارم که آذوقه ام را به آن حمل و نقل می کنم، و زنی دارم که مرا از زحمت تهیه غذا آسوده می کند، چه نعمتی برتر از آن که من دارم؟ به ابوذر گفتند: آیا ملکی تهیه نمی کنی چنانکه فلان کس و فلانی تهیه کرده اند؟ گفت: می خواهم چه کنم برای اینکه آقا و ارباب شوم، هر روزی یک شربت از آب با شیر و هفته ای یک پیمانه گندم مرا کفایت می کند
سه
عثمان - بن عفان - غلامی را با کیسه زری به نزد ابوذر، که - خداوند از او خوشنود باد! - فرستاد و به غلامی گفت : اگر از تو بپذیرد، آزادی . و چون غلام با کیسه به نزد ابوذر آمد و اصرار کرد و نپذیرفت ، به او گفت : آن را بپذیر! که آزادی من ، در این است . و ابوذر گفت : و بندگی من !
بخش بعدی متن را می‌توانید در داستانهای کوتاه مذهبی (قسمت آخر) مطالعه نمایید.
