برخورداری از انضباط مؤثر و مفید اصلاً آسان نیست. بسیار آسان تر است که بر سر بچۀ خطا کار فریاد بکشیم، یا حتا او را تنبیه بدنی بکنیم، تا به او کمک کنیم طرحی برای رفتار مسئولانه تر و متناسب تر در آینده پیشنهاد کند. تنبیه هنگامی جذاب تر به نظر می رسد که با اعمال آن بچه ها ظاهراً کمی بهتر رفتار می کنند. فضای پر اضطراب یک کلاس با کودکان خردسالی که با تنبیه آرام شده اند، ممکن است آسودگی کوتاه مدتی برای معلم ایجاد کند و در عین حال بسیار اغوا کننده باشد. والدینی که تمام روز را با کودکان خردسال در منزل هستند، یا آن هایی که پس از یک روز شلوغ کاری به خانه می آیند، احتمالاً در تعامل با کودکانشان تنبیه را روشی جذاب با تأثیرگذاری سریع می یابند. اما پیش از آن که به تنبیه روی آورید، این پرسش های مهم را از خود بکنید: آیا به کارگیری تنبیه عوارض منفی بلند مدتی در پی خواهد داشت؟ آیا تنبیه به این کودک کمکی خواهد کرد؟ آیا به من کمک می کند که به هدف های بلند مدتم برسم؟ آیا ممکن است روش مؤثرتری برای کمک به رشد این کودک وجود داشته باشد تا در آینده تصمیمات بهتری بگیرد و فرد مسئول تری باشد؟ آیا با این رفتار می توانم شباهت بیش تری به مربی، یا پدر و مادری ایده آل پیدا کنم؟ حدس می زنم وقتی به این پرسش ها پاسخ دهید، تنبیه آن جاذبۀ قبلی را از دست خواهد داد و به جای آن، در تلاش برای پرورش مسئولانه فرزندان خود از یک روش انضباطی محکم و پایدار پیروی خواهید کرد.
تئوری انتخاب به ما می آموزد که ما همواره بر آنچه انجام می دهیم، تا حدود زیادی کنترل داریم. زندگی ما چه خوب و چه بد، چه شاد و چه غم انگیز و رقت بار، بیش از هر چیز، محصول انتخاب های خود ماست. تئوری انتخاب بر مفاهیم آزادی و مسئولیت پذیری تأکید می کند. یکی از نتایج تلخ، اسفبار و در عین حال غیرعمدی باور به تئوری محرک – پاسخ همین سر باز زدن، یا انکار مسئولیت های فردی است. وقتی از کودکی به من یاد دهند که رفتارهایم با تنبیه و تشویق های معلمان و والدینم کنترل شود، ناخود آگاه به این باور می رسم که مشکلات زندگی روزمرۀ من نیز هیچ کدام تقصیر خود من نیست! مثلاً «چقدر خوب می شد اگر دیگران کمی بیش تر به حرف های من توجه می کردند»، «معلمان این مدرسه اصلاً نمی دانند چطور باید تدریس کنند»، یا «او مرا وادار به این کار کرد» عیبجویی و سرزنش کردن، عصبانی شدن، احساس شرم یا افسردگی، فقط برای مدت کوتاهی ممکن است مؤثر باشد، اما هیچ یک از این راهبردها (رفتارها) در طولانی مدت به ما در حل مشکلات کمک نمی کنند. برای یک زندگی مسئولانه تر، اثر بخش تر و شاد تر باید به گونه ای متفاوت از قبل عمل کنید. این درس بسیار مشکلی است و بسیاری از ما از آن سر باز می زنیم، زیرا کار و تمرین زیادی می طلبد. البته ضمن کشفی بسیار هیجان انگیز و قدرتمند نیز هست. در جریان کار به این نتیجه می رسید که کلید رسیدن به آینده ای شاد را در دست دارید. برای یافتن راهی به سوی یک زندگی شاد بیش از این لازم نیست خارج از وجودتان را جستجو کنید. وقتی با این واقعیت مواجه شوید که تمام رنج ها و ناراحتی هایی را که اکنون تجربه می کنید، خودتان انتخاب کرده اید، از رسیدن به این دانش و آگاهی شادمان می شوید که می توانید درست از هم اکنون به انتخاب های بهتری دست بزنید، بله، می توانید شاد بودن را انتخاب کنید.
شایستگی برای رشد و شکوفایی
تمام رده های سنی و در هر مرحله ای از رشد می توانند تئوری انتخاب و واقعیت درمانی را با موفقیت به کار گیرند. با وجود این، باید به سن و سطح رشد کودکان توجه شود. اگر می خواهید در به کارگیری و آموزش تئوری انتخاب و واقعیت درمانی به کودکان موفق باشید، ایده ها و مفاهیم این کتاب حتا می تواند برای کودکان دو ساله نیز با موفقیت به کار رود، فقط لازم است مراحل رشد کودک به دقت بررسی شود و فرایند براساس آن اجرا گردد. کاری مناسب و شایسته است، اگر از کودکی دو ساله بخواهیم که به رابطۀ رفتارهایی که انتخاب می کند (انجام می دهد) و اتفاق هایی که برایش می افتد، فکر کند نیز به میزان شادمانی اش توجه کند. این انتظار که کودکی دو ساله بتواند به طور مستقل، رفتارهای مؤثرتری را برنامه ریزی کند، انتظاری غیرمنطقی و نامعقول است. اگر از کودکان خردسال بخواهیم مسئولیتی را بیش از آنچه مرحلۀ رشد و نموشان ایجاب می کند، به عهده بگیرند به یأس و ناکامی می انجامد. استفاده از این مفاهیم برای کودکانی که به لحاظ رشد در زمینه و موقعیتی مناسب قرار دارند به آنان کمک می کند چگونگی تأمین نیازهایشان را به روشی مسئولانه تر یاد بگیرند.
هدف من بحث پیرامون مسائل رشد کودکان نیست و قصد ندارم در این زمینه وارد جزئیات شوم. اکثر مربیان و مسئولان تعلیم و تربیت کودکان دوره هایی را در زمینۀ رشد کودک گذرانده اند و در خصوص کار با کودک تجربه های ارزشمندی دارند. آن ها می دانند که کودکان در سنین و مراحل مختلف رشد چگونه رفتار می کنند. بسیاری از والدین حتا بدون گذراندن دوره های رسمی آموزشی، درک بالایی از نیازهای کودکشان دارند و می دانند چه خواسته هایی، به طور منطقی و معقول، با شرایط کودکشان هماهنگ است.
مهم ترین چیزی که باید به یاد داشته باشید این است که کودکان به دلیل وضعیت سنی خاص، مرحلۀ رشد و شخصیت منحصر به فردشان (فردیتشان)، نیازهای خاصی دارند. هنگامی که مباحث این کتاب را اجرا می کنید، همۀ این مسائل را به یاد داشته باشید.
یک یاد آوری خاص برای معلمان
محور اصلی نهضت مدرسۀ کیفی وجود تمایز و اختلاف بین «تعلیم دادن» و «مدیریت کردن» است. نظر به این که تعلیم و تربیت شامل انتقال مهارت ها و اطلاعات به افرادی می شود که می خواهند یاد بگیرند، مدیریت ایجاب می کند که به آنان کمک کنیم تا دریابند کاری که ما از آن ها می خواهیم، بر کیفیت زندگیشان خواهد افزود. بسیاری از همکاران ما که با بچه های بزرگ تر کار می کنند به عرصۀ تعلیم و تربیت وارد شده اند تا کودکان را آموزش دهند، نه این که وقت خود را به مدیریت بگذرانند. کسانی چون ما که فرصت کار کردن با کودکان خردسال را داریم، خوش اقبال تریم، زیرا کودکان با این باور به سویمان می آیند که ما چیزهای ارزشمندی برای آموزش به آنان داریم و در برنامه هایمان موفق خواهیم بود و نیز به کیفیت زندگی آنان خواهیم افزود. بنابراین در محیطی قرار می گیریم که تعلیم (آموزش) و یاد گیری در ناب ترین و خالص ترین شکل آن شکوفا می شود.
معلمان برای ارتقا و دستیابی به بهترین و مناسب ترین شکل ممکن، سعی در ایجاد محیطی دارند تا کودکان را به تأمین چهار نیاز اساسی روان شناختی خود ترغیب کنند. این چهار نیاز عبارتند از: عشق و احساس تعلق، قدرت و خود ارزشمندی، تفریح، و آزادی. به یاد داشته باشید تمامی رفتارهای ما کوششی برای تأمین این نیازهاست. محیطی که در آن این نیازها به صورت مداوم و پیوسته تأمین شوند، مفهومی از رشد و تکامل سالم و بالنده را در ذهن می پرورد. در شرایطی که خود کودکان برای تأمین نیازهایشان فعالیت هایی را آغاز و راه اندازی کنند و بزرگ ترها نیز آنان را تصدیق و تأیید کنند، مشکلات انضباطی کاهشی چشمگیر می یابند. در چنین بستری احتمال کم تری وجود دارد که کودکان برای تأمین نیازهایشان، به رفتارهای مخرب و نا مناسب دست بزنند.
برای یک دقیقه به برخی از رفتارهای ناهنجاری که روزانه با آن سر و کار دارید فکر کنید. آیا احتمال ندارد که کودک خرابکار این رفتار را در تلاش برای تأمین نیازش به قدرت، انتخاب کرده باشد؟ اگر چنین است، به یاد داشته باشید که نیاز کودک به قدرت هرگز از بین نمی رود. اگر می توانستید کاری کنید به کودک امکان بدهد نیاز به قدرتش را به صورتی متناسب تر و بهتر برآورده کند، رفتار مخرب او بسیار کم تر می شود و هر دو شما در وضعیت شادی تری قرار می گرفتید.
برای فکر کردن در مورد فعالیت هایی که اغلب در ارتباط با کودکانتان به کار می گیرید کمی وقت بگذارید و از خود بپرسید: این فعالیت ها به کدام نیاز، یا نیازهایی مربوط می شود؟ باید گفت هریک از این فعالیت ها، حداقل یکی از چهار نیاز اساسی روان شناختی و حتا بیش تر از یکی را تأمین می کند. همچنین بر این باورم که برخی از فعالیت ها نیازهای بیش تری را برآورده می کنند و احتمالاً محبوب ترین و موفق ترین فعالیت های ما محسوب می شوند. کلید ساخت یک برنامۀ آموزشی موفق، اطمینان از این مسئله است که فعالیت های بزرگسالان و کودکان آن قدر متنوع باشد که هر یک از نیازهای اساسی روان شناختی آنان را در یک بستر روزانه تأمین کند. رشد و توسعۀ ایده آل فقط در محیطی میسر است که تمام نیازهای چهارگانۀ روان شناختی ما در آن به شیوه ای متعادل، تأمین شود. اگر پیش فرضی از این فعالیت ها داشته باشید، در مسیر ایجاد برنامۀ آموزشی، مؤثرتر است.
روش استفاده از این کتاب
فصول مختلف این کتاب از دو قسمت تشکیل شده است: «فکر کنید» و «عمل کنید». «فکر کنید» یکی از مفاهیم تئوری انتخاب را معرفی می کند و در مورد چگونگی ارتباط آن با زندگی کودکان خردسال توضیح می دهد. «عمل کنید» شامل فعالیت هایی متناسب با سن کودکان است، به گونه ای که قادر به تمرین مفاهیم تئوری انتخاب باشند و بیاموزند که چگونه می توانند «شادمانی را انتخاب کنند».
اولین فعالیت در بیش تر فصل ها به شما فرصت این را می دهد که مفهوم مهم و برجسته را با به کارگیری یک عروسک (اسباب بازی) معرفی کنید. کودکان اسباب بازی (عروسک ها) را دوست دارند و معلمان هم از نیازهای تحصیلی کودکان به خوبی آگاهند. والدین نیز در تعامل با کودکانشان به سادگی می توانند از عروسک ها استفاده کنند. معرفی مفاهیم تئوری انتخاب با این روش موجب می شود کودکانتان به موضوع علاقه مند شوند و بیش تر یاد بگیرند، زیرا عروسک ها به شاد شدن فضای یادگیری کمک می کنند.
برای هریک از فعالیت های مقدماتی، یک گفتگوی نمادین بین شما «دو – ایت» که یک عروسک پرندۀ حلزونی شکل است، پیش بینی کرده ام. این عروسک پس از تصویرسازی های جف هیل از کتاب پری گود، با نام در جستجوی شادمانی، طراحی شد. حلزون پرنده یا همان دو – ایت موجودی جذاب و تخیلی است، با رنگ های شاد، ظاهر دوست داشتنی و بال های طلایی.
این عروسک نماد عشق، قدرت، تفریح و آزادی است که چهار مفهوم اساسی و بنیادین شادمانی هستند. اگر عروسک دو – ایت را در اختیار ندارید، می توانید از هر عروسک جذاب و جالب دیگری استفاده کنید، یا حتا از یک جوراب عروسکی ساده بسازید. صورت و قسمت های دیگر آن را با مدادهای رنگی نقاشی کنید و به جای چشم ها هم از یک جفت دکمه استفاده کنید. بیش از این تأکید نمی کنم که این گفتگوها می تواند به آسانی شما را راهنمایی کند و به پیش ببرد، به ویژه اگر تا به حال فرصت زیادی برای به کارگیری عروسک ها نداشته اید. هر زمان که در گفتگو با عروسک ها احساس راحتی کنید، اطمینان دارم که بعد از آن هم به خوبی می توانید فعالیت خود را توسعه دهید و به پیش ببرید.
فعالیت های عروسکی معمولاً با فعالیت های «کتاب شادی» دنبال خواهد شد. کودکان، در صورت نیاز، با کمک بزرگ ترها، صفحاتی از کتاب کار را با نام شاد بودن را می آموزم، تکمیل خواهند کرد. این کار به کودکان کمک می کند که هر مفهوم را عمیق تر و قوی تر درک کند. فعالیت های دیگری هم در فصل های مختلف کتاب وجود دارد.
تمام فعالیت هایی که در بخش دوم آمده است، برای کودکان سه ساله و در سه مرحله طراحی شده است. سعی کرده ام فعالیت هایی را پیشنهاد کنم که هم در خانه و هم در مدرسه، به صورت جمعی و انفرادی و نیز در هر ردۀ سنی قابل استفاده باشد. برخی از این فعالیت ها را می توان بسیار ساده تر و در زمینه های خاص، یا با کودکانی در رده های سنی خاص انجام داد، ولی اکثر این فعالیت ها به آسانی با شرایط شما تطابق پیدا می کند.
گروهی از طرفداران زبان همگانی به این نتیجه رسیده اند که می توانند به راحتی و با موفقیت، از کتاب من شاد بودن را می آموزم، در کلاس های درسشان استفاده کنند. در کلاس های زبان همگانی، دانش آموزان در محیطی سرشار از خواندن، نوشتن و ارتباطات شفاهی غوطه ورند. بسیاری از معلمان، کتاب من شاد بودن را می آموزم را در قطع بزرگ تهیه می کنند. دانش آموزان، این کتاب های بزرگ و رنگارنگ را که براساس فعالیت های خود کودکان طراحی شده است، با شادمانی و لذت می خوانند. نتیجۀ کار نیز کتابی بسیار خواندنی و زیباست که کودکان آن را «نوشته اند»؛ کتابی که در آنان نوعی حس مالکیت و هویّت نویسندگی – دو جز مهم از فلسفۀ زبان همگانی – را ایجاد می کند. گروههایی از دانش آموزان خردسال، در این کلاس ها با روش هایی که روز به روز متناسب تر و لذت بخش تر می شوند، خواندن و نوشتن را می آموزند. فلسفۀ زبان همگانی در تعلیم و تربیت جایگاه مهم و خاصی دارد و با مفاهیم مطرح شده در این کتاب نیز سازگار است.
قبل از آغاز بخش دوم، درخواست می کنم لحظه ای تأمل کنید و آنچه را درصدد آغاز آن هستید، خوب بسنجید و مورد توجه قرار دهید. شما درصدد کمک به کودکان هستید تا راه های ویژه ای را برای تأمین نیازهایشان، به صورتی مسئولانه و در دنیایی که روز به روز بغرنج تر و پیچیده تر می شود، پیدا کنند. قصد دارید به کودکان کمک کنید یاد بگیرند تا چه حد بر زندگی و احساس شادمانی خود کنترل دارند و نیز دریابند که از درون خود کنترل می شوند و نه به وسیلۀ عوامل بیرونی. به کودکانتان هدیه ای می دهید که ممکن است عده ای هرگز از آن بهره مند نشوند، یا در بزرگسالی به آن دست یابند:
آگاهی و دانشی ارزشمند به این موضوع که کودکان می توانند صرف نظر از رویدادهایی که در پیرامونشان می گذرد، زندگی ای فعال تر، سازنده تر، ثمربخش تر و مهم تر از همه شادتر را انتخاب کنند. این هدیه ای گرانبها و با ارزش است که همۀ کودکان استحقاق دریافت آن را دارند.
رالف والدو امرسون در کتاب طبیعت می گوید: «افکار خوب بهتر از رؤیاهای خوب نیستند، مگر این که به مرحلۀ اجرا درآیند.» تفسیر این عبارت به زبان تئوری انتخاب چنین است: «پس از فکر کردن، حتماً عمل کنید!»
بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.
بخش بعدی متن را می‌توانید در به کودکان شاد بودن را بیاموز - قسمت سوم مطالعه نمایید.
