آنفلوانزا چیست؟
آنفلوانزا نوعی بیماری دستگاه تنفسی است (دستگاه تنفسی شامل بینی، حلق، نای و ریه‌ها می‌شود.) آنفلوانزا در پرندگان و بعضی از پستانداران و نیز انسان‌ها بروز می‌کند. آنفلوانزا نوعی بیماری عفونی است، به این معنی که به آسانی از فردی به فرد دیگر یا حیوانی به حیوان دیگر منتقل می‌شود. بعضی از انواع آن این قابلیت را دارند که از حیوان به انسان منتقل شوند و سپس افراد دیگر را مبتلا کنند. شایع‌ترین زمان ابتلا به آنفلوانزا ماه‌های پاییز و زمستان است - «فصل آنفلوانزا» - زیرا در این زمان ویروس پایدارتر است و در هوای خشک و سرد قابلیت انتقال بیشتری دارد. هر سال در فصل آنفلوانزا، بیماری در بسیاری از مناطق جهان شایع می‌شود که آن را اپیدمی [همه‌گیری] می‌نامند. اپیدمی‌های فصلی آنفلوانزا سالانه ممکن است به مرگ ده‌ها هزار نفر منجر شود.
گاهی یک گونه یا سویۀ جدید از ویروس آنفلوانزا ظاهر می‌شود که توانایی بیماری‌زایی بیشتری دارد، به این معنی که بسیار سریع انتقال می‌یابد و علایم شدیدتری ایجاد می‌کند. این نوع آنفلوانزاها ممکن است به پاندمی منجر شوند که به معنی شیوع بسیار گستردۀ بیماری در سراسر جهان است. پاندمی‌های آنفلوانزا در طول تاریخ چندین مرتبه اتفاق افتاده‌اند. تا زمانی‌که راه‌های مؤثری برای پیشگیری و درمان بیماری نشده بود، پاندمی‌های آنفلوانزا باعث مرگ میلیون‌ها انسان می‌شد – که برای موجود بسیار کوچکی که حتی بسیاری از دانشمندان آن را موجود زنده هم نمی‌دانند دستاورد بزرگی به شمار می‌آید.
سازواره‌هایی در لبۀ حیات
عامل ایجاد آنفلوانزا نوعی ویروس بسیار کوچک است که عوامل عفونیِ بیماری‌زا به شمار می‌آید. واژۀ ویروس از واژه‌ای لاتین به معنای «سَم» گرفته شده است. از جمله بیماری‌هایی که ویروس‌ها ایجاد می‌کنند می‌توان به سرماخوردگی، آبله، هاری، فلج اطفال، سرخک و اوریون اشاره کرد. از زمانی که اولین ویروس در سال 1898 کشف شد، بیش از پنج هزار ویروس متفاوت شناسایی شده‌اند. ویروس‌ها با سایر سازواره‌های عفونت‌زا مثل باکتری‌ها بسیار متفاوت‌اند. باکتری‌ها سازواره‌های تک‌سلولی هستند که ساختار درونی پیچیده‌ای دارند. آن‌ها برای تولید انرژی اکسیژن مصرف می‌کنند و می‌توانند همانندسازی کنند. اما ویروس‌ها توانایی انجام دادن هیچ‌کدام از این‌ها را ندارند. ویروس‌ها سلول نیستند و نمی‌توانند به تنهایی زندگی یا همانندسازی کنند، بلکه باید به یک سلول زنده حمله کنند تا فعال شوند. به همین دلیل بسیاری از دانشمندان حتی ویروس‌ها را در گروه‌بندی سازواره‌های زنده قرار نمی‌دهند.
ویروس‌ها برخلاف باکتری‌ها ساختاری بسیار ساده دارند. اندازۀ اغلب آن‌ها یک‌دهم اندازۀ یک باکتری متوسط است و بسیاری از این هم کوچک‌ترند. ویروس‌ها به قدری کوچک‌اند که با میکروسکوپ‌های نوری قابل مشاهده نیستند. در واقع، بعضی از ویروس‌ها باکتریوفاژ خوانده می‌شوند و به قدری کوچک‌اند که می‌توانند باکتری‌ها را آلوده کنند و آن‌ها را بکشند. ویروس‌ها به شکل کروی یا میله‌ای هستند، ممکن است چند «سر» یا چند «دُم» داشته باشند. ویروس از سه بخش اصلی تشکیل شده است. بخش یکم در مرکز ویروس قرار دارد که هسته نامیده می‌شود و همۀ ویروس‌ها آن را دارند که شامل مواد وراثتی است – گروهی از ژن‌ها که دستورالعمل‌های چگونگی ساخت ویروس و عملکرد آن را در خود ذخیره کرده‌اند. این شبیه روشی است که کدهای رایانه‌ای چگونگی عملکرد رایانه و نوع برنامۀ اجرایی را کنترل می‌کنند. در بعضی ویروس‌ها، مثل ویروس آبله، ژن‌ها از یک مادۀ شیمیایی به نام دزوکسی ریبونوکلئیک اسید یا دی‌اِن‌اِی تشکیل شده‌اند، که مادۀ تشکیل‌دهندۀ ژنوم انسانی هم از این نوع هستند. در برخی دیگر از ویروس‌ها مادۀ وراثتی از جنس ریبونوکلئیک اسید یا آر‌اِن‌اِی است، مثل ویروس آنفلوانزا. در هستۀ این ویروس فقط هشت ژن وجود دارد.
بخش دوم ساختار ویروس‌ها پوششی است به نام کَپسید، که هستۀ ژنتیکی را در برمی‌گیرد و محافظت می‌کند. کپسید از مولکول‌های پروتئینی تشکیل شده است – مولکول‌های آلی بلندی که برای عملکرد همۀ سلول‌های زندۀ گیاهی و جانوری ضروری‌اند. بخش سوم، در اغلب ویروس‌ها (از جمله ویروس آنفلوانزا) یک لایه مادۀ چربی‌مانند است که روی کپسید قرار می‌گیرد و آن را غلاف لیپیدی می‌نامند که ویروس را در زمانی که خارج از سلول زنده وجود دارد احاطه می‌کند. ویروس‌ها چنان ساختار ساده‌ای دارند که پیتر مِداوار، زیست‌شناس، آن‌ها را «تکه‌ای خبر بد که در پروتئین پیچیده شده» توصیف کرده است.
ویروس‌ها فقط یک وظیفه دارند: تکثیر شدن یا همانندسازی. چون ویروس‌ها سلول نیستند و نمی‌توانند مثل سلول‌های واقعی با تقسیم شدن تکثیر شوند، نمی‌توانند به خودی خود مدت زیادی دوام بیاورند. در واقع آن‌ها باید به سلول‌های یک جانور یا انسان حمله و آن را تسخیر کنند. سلولی که ویروس به آن حمله می‌کند، سلول میزبان نامیده می‌شود. تمام ویروس‌ها باید وارد یک سلول میزبان شوند یا حتی فقط مادۀ وراثتی‌شان را وارد سلول میزبان بکنند. به هرشکل، وقتی ویروس وارد سلول میزبان شود، کنترل ساختارها و سوخت‌وساز سلول میزبان را به دست می‌گیرد. ژن‌های ویروس به سلول میزبان فرمان می‌دهند تا با استفاده از منابع خودش نسخه‌های جدیدی از ویروس را داخل سلول میزبان بسازد، همان‌طور که ویروس‌های رایانه‌ای عملکرد رایانه را در اختیار می‌گیرند و باعث اختلال کار طبیعی آن می‌شوند. یک ویروس مهاجم منفرد می‌تواند سلول میزبان را وادار کند تا صدها هزار نسخه از ویروس بسازد. سرانجام سلول میزبان از بین می‌رود و به این ترتیب تمام ویروس‌های جدید آزاد می‌شوند که می‌توانند سایر سلول‌ها را آلوده کنند. با خروج ویروس‌های جدید از سلول میزبان، آن‌ها با استفاده از بقایای غلاف خارجی سلول مردۀ میزبان غلاف لیپیدی را می‌سازند. ویروس آنفلوانزا مهارت بسیار خوبی در روند تهاجم و تکثیر دارد.
تکامل پایدار
در روند تکثیر ممکن است تغییرات و به اصطلاح جهش‌هایی در مادۀ ژنتیکی بروز کند. این تغییرات عملکرد ویروس و چگونگی پاسخ‌دهی آن را در مقابل سیستم ایمنی بدن میزبان تغییر می‌دهد. این روند تغییر که آن را رانش پادگنی [آنتی‌ژنی] می‌نامند باعث ایجاد گونه‌ها یا سویه‌های جدیدی از ویروس می‌شود که از جهاتی با سویه‌های قبلی متفاوت‌اند، ولی هنوز از نظر ژنتیکی مشابه‌اند. راه دیگری که ویروس را قادر به تولید سویه‌های جدید می‌کند این است که ویروس بخش‌هایی از دی‌ان‌ای یا آران‌ای ویروس سایر سویه‌های آنفلوانزا را بردارد، مثلاً سویه‌هایی که در جانور آلوده وجود دارند؛ این روند را تغییر پادگنی یا بازآرایی می‌نامند. بازآرایی کمتر از رانش پادگنی رخ می‌دهد. ویروس‌ها همچنین می‌توانند حتی قبل از تکثیر بخش‌هایی از مادۀ ژنتیکی خود جانور را بردارند. در بازآرایی، برخلاف رانش پادگنی، حتی ممکن است تا یک‌سوم ساختار ژنتیکی ویروس تغییر کند و گونه‌هایی از ویروس پدید بیایند که کاملاً با سویه‌های قبلی متفاوت‌اند. رابرت جی.وبستر، کارشناس ویروس‌شناسی، می‌گوید: «اگر رانش پادگنی را به ارتعاش تشبیه کنیم، تغییر پادگنی مثل زلزله خواهد بود.»
ویروس‌هایی که در هسته‌شان موکول دی‌ان‌ای دارند، نوعی سازوکار داخلی دارند که در زمان تکثیر، جهش‌ها و رانش‌های پادگنی را به حداقل ممکن می‌رساند. اما ویروس‌هایی که مادۀ ژنتیکی‌شان آران‌ای است، بیشتر مستعد جهش ژنتیکی هستند. به این ترتیب ویروس‌های دارای آران‌ای، مثل ویروس آنفلوانزا، هم استعداد رانش پادگنی دارند، هم توانایی بازآرایی. تمایل ویروس آنفلوانزا به ایجاد جهش در زمان تکثیر یکی از جنبه‌هایی است که به این ویروس اجازه می‌دهد با اِعمال تغییرات مکرر مادۀ ژنتیکی بقایش را تضمین کند. اِدوین کیلبورن، پژوهشگر در زمینۀ آنفلوانزا، می‌گوید: «اگر ویروس آنفلوانزا جهش نیابد، از بین می‌رود. این ویروس عمری کوتاه، اما سرسختی و سازگاری زیادی دارد.»
ویروس آنفلوانزا
ویروس عامل آنفلوانزا از خانوادۀ ارتومیکسوویریده [ویروس‌های راست‌مخاط] است. ویروس آنفلوانزا سه نوع اصلی دارد: B ،A و C. قدرت بیماری‌زایی آنفلوانزای A از بقیه بیشتر است. این ویروس بسیار سریع جهش می‌یابد و تنوع‌های ژنتیکی متفاوت یا اصطلاحاً زیرگونه‌های مختلف دارد. هر کدام از این گونه‌ها ممکن است چند سویه داشته باشد که به چگونگی بروز جهش در زیرگونه در آن سال خاص ارتباط دارد. آنفلوانزای A نوعی از آنفلوانزا است که بیشتر انسان‌ها را مبتلا می‌کند، ولی منشأ آن از انسان نیست، بلکه از پرندگان شروع شده است.
پرندگان اهلی مثل مرغ و بوقلمون و پرندگان آبزی وحشی مثل اردک و غاز به طور طبیعی بسیاری از سویه‌های ویروس آنفلوانزای A را در دستگاه گوارششان دارند. در پرندگان این بیماری تحت عنوان آنفلوانزای پرندگان شناخته می‌شود. پرندگان وحشی به ندرت با آنفلوانزای پرندگان بیمار می‌شوند، ولی پرندگان اهلی ممکن است بیمار شوند و بمیرند. سایر پستانداران به خصوص خوک‌ها هم ویروس آنفلوانزا را در بدنشان دارند. در خوک‌ها این بیماری آنفلوانزای خوکی نامیده می‌شود. اغلب موارد آنفلوانزا در انسان ناشی از سویه‌های آنفلوانزای A مربوط به پرندگان است، اما آنفلوانزای پرندگان به طور طبیعی و خود به خود انسان را مبتلا نمی‌کند. ویروس قبل از این که بتواند انسان را بیمار کند باید توسط سلول‌های انسانی پذیرفته شود. این پذیرش در روندی که وبستر آن را «نظریۀ مزرعه» نامیده حاصل می‌شود.
وقتی فضولات پرندگان آلوده وارد منابع آب شود، سایر جانوران از جمله خوک با نوشیدن آب، ویروس به بدنشان منتقل می‌شود. خوک‌ها می‌توانند هم سویه‌های انسانی و هم سویه‌های پرندگان و هم سویه‌های خوکی را همزمان در بدنشان داشته باشند. در بدن خوک ویروس پرندگان می‌تواند ژن‌هایش را با ژن‌های سویۀ انسانی و نیز سویۀ خوکی طی روند تغییر پادگنی ترکیب کند. به این ترتیب ویروس کاملاً جدیدی پدید می‌آید که قبل از آن هیچ‌گاه در میان انسان‌ها رواج نداشته است.
وقتی بدن انسان در معرض این ویروس قرار می‌گیرد، سیستم ایمنی بدن بی‌درنگ مواد شیمیایی تحت عنوان پادتن ترشح می‌کند تا با عفونت مبارزه کند. اگر این شخص بعدها در معرض همین ویروس قرار بگیرد در مقابل آن ایمن است و دوباره بیمار نخواهد شد. اما اگر شخص در معرض یک سویۀ جدید قرار بگیرد، پادتن‌ها نمی‌توانند آن را شناسایی کنند و به همین دلیل شخص در برابر آن مصون نخواهد بود. سویه‌های جدید می‌توانند بسیار سریع در میان افراد منتشر و در عرض چند هفته در سراسر جهان پخش شوند. آنفلوانزای A به همین شکل باعث پاندمی می‌شود. هر مکانی که انسان‌ها، خوک‌ها و پرندگان در کنار هم زندگی کنند می‌تواند به صورت بالقوه محل شروع پاندمی باشد.
آنفلوانزای B تقریباً همیشه بیماری مختص انسان‌ها بوده است. علایم آن خفیف‌تر از آنفلوانزای A است و به ندرت پاندمی می‌شود، زیرا بازآرایی و جهش ژنتیکی بسیار آهسته‌تر صورت می‌گیرد. ویروس آنفلوانزای C انسان‌ها، خوک‌ها و سگ‌ها را آلوده می‌کند، ولی شیوع آن کمتر از سایر گونه‌هاست و فقط گاهی باعث ایجاد بیماری خفیف در کودکان می‌شود. ویروس آنفلوانزای C هم منجر به پاندمی نمی‌شود. آنفلوانزای B و C زیرگونه ندارند.
بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.
بخش بعدی متن را می‌توانید در پاندمی های آنفلوانزا - قسمت دوم مطالعه نمایید.
