کافه خوندنی

یونان

سرزمینی گرفتار بین شکوه و شوکت، باستانی و جهان مدرن

یونانی بودن به چه معناست؟ خوب است پاسخ را در دو شعر جستجو کنیم، اولی از کوستیس پالاماس، سرایندۀ سرود نخستین بازی های المپیک در سال 1896، که از خود می پرسد «چیست سرزمینِ مادری ام»؟ چشم اندازش و یادمان های برجامانده از ساکنان پیشینش – یونانیان باستان، رومیان، بیزانسی ها، وِنسیایی ها، عثمانی ها و دیگران؟ دومی «میتیستورِما» از گیورگوس سِفِریس، نویسندۀ برندۀ جایزۀ نوبل (ادبیات سال 1963)، است که آن سال در سال 1935 نوشته است و احساسات شاعر را نسبت به یونان به احساسات کسی تشبیه می کند که از خواب عمیقی بیدار می شود، درحالی که یک سر مرمرین باستانی در دست دارد و در تمام زندگی اش در این رؤیا بوده که از آن جدایی ناپذیر است؛ نمی داند با این سَر چه کند و از نگه داشتنش خسته شده است. در شعر پالاماس، یونان امروزی تنها و تنها آمیزه ای است از 2000 سال تاریخش، از جمله اَعمال فاتحانش، که همگی بر چهرۀ این سرزمین اثر خود را برجا گذاشته اند. در شعر دوم، یونان امروزی قادر نیست در مورد هویت خود تصمیم بگیرد، بلکه اکنون و دوران باستان در نوسان است، و برای کشوری که می کوشد به نوعی خود آگاهی امروزی دست یابد تحمل ناپذیر است.

یونان به مثابۀ ملت – دولتی مدرن از شورش علیه امپراتوری عثمانی در دهۀ 1820 سر برآورد. پیش از این معلوم نبود که دولت جدید «یونان» (به یونانی «هِلاس») یا ساکنانش «یونانی» («هِلِنی») نامیده شوند. «یونانی» به زبان بومی به معنای کافر بود، معنایی که آبای کلیسا به این واژه داده بودند. در قرن چهارم که مسیحیت در حوزۀ مدیترانۀ شرقی برتری یافت، جایگزین ادیان و فرهنگ دیرین شهر یونانی – مراسم نیایش عمومی، مناظره ها دربارۀ مسائل عمومی در میدان اصلی شهر، اجراهای تئاتری، آوردگاه مسابقات کشتی و بازی های المپیک – شد. اغلب این پرسش پیش آمده است که آیا پس از پایان دوران باستان جهان هِلِنی باقی ماند؟

اما جهان هلنی چه جور جهانی بود؟ افلاطون یونان را همچون قورباغه هایی توصیف می کرد که گِرد یک آبگیر نشسته اند، که به آبادی های یونانی پیرامون دریای مدیترانه و دریای سیاه اشاره داشت. اما آیا اصطلاح «یونانی» به یک قومیت با یک تمدن اشاره داشت؟ از نظر هرودوت، تاریخ نگار قرن پنجم ق.م، یونانیان زبان و دین مشترک داشتند و نیاکانشان یکی بود: بنابراین از یک نژاد بودند، هرچند وحدت سیاسی و خود آگاهی ملی نداشتند. چند دهه بعد، توسیدید، تاریخ نگار یونانی، نظر شکاکانه تری ابراز داشت. مثلاً در مورد بربرهایی نوشت که یونانی شدند، که منظورش این بود که آن ها پیش از آن همچون بربرها مشکلاتشان را با اسلحه حل می کردند، اما بعدها همچون یونانیان به قانون روی آوردند. در این صورت، هرکس را که ارزش های یونانی را می پذیرفت می شد یونانی به حساب آورد. در قرن چهارم ق.م، ایسوکراتس (خطیب یونانی) نظر داد که یونانیان کسانی هستند که آموزش یونانی دیده اند، و یونان گرایی یا هلنیسم بیشتر مقوله ای فرهنگی است تا قومی. در عصر «یونانی گری»، که با اسکندر مقدومی و مقدونیان آغاز شد، یونانیت عمدتاً نیروی فرهنگی بود، چنان که شهرهایی با سبک زندگی یونانی تا اعماق آسیای مرکزی گسترش یافت. بسیاری از نویسندگان یونانی آن زمان به زبان مادری خود نمی نوشتند. یونان گرایی از راه شعر، فلسفه، تئاتر، مجسمه سازی و معماری به فرهنگ اشرافیت رومی – یا بلکه یونانی – رومی – تبدیل شد.

گاهشمار

776 ق.م: تاریخ روایی نخستین بازی های المپیک

480 ق.م: یونانیان، پس از نبردهای ترموپیل، آرتمیس و سالامیس، تهاجم ایرانیان را درهم می شکنند

432 – 404 ق.م: جنگ پلوپونزی با شکست آتنی ها از اسپارت ها پایان می یابد

323 ق.م: مرگ اسکندر مقدومی، که فتوحاتش فرهنگ هلنی را در خاورمیانه و آسیای باختری پراکند

146 ق.م: روم فتح یونان را کامل می کند

330 م: پایه گذاری کُنستانتینوپل (قسطنطنیه) به عنوان پایتخت شرقی امپراتوری روم

1453 م: ترک های عثمانی با فتح قسطنطنیه به تمدن بیزانسی پایان می دهند

1821 – 1830 م: جنگ استقلال یونان از ترک ها به تأسیس پادشاهی یونان می انجامد

1896 م: نخستین بازی های المپیک مدرن در آتن برگزار می شود

1912 – 1913 م: جنگ های بالکان و گسترش قلمرو یونان

1919 – 1922 م: جنگ با ترکیه به تبادل جمعیت بین یونان و ترکیه می انجامد

1941 – 1944 م: یونان به اشغال آلمان، ایتالیا و بلغارستان درمی آید

1947 – 1949 م: جنگ های داخلی بین چپ ها و راست ها

1967 – 1974 م: حکومت نظامی «سرهنگ ها» با بازگشت دموکراسی پارلمانی به پایان رسید

2004 م: بازی های المپیک آتن

2010 – 2012 م: بحران مالی به وضع لوایح ریاضتی گسترده می انجامد

مسیحیان زبان یونانی را پذیرا شدند و گزیده ای از متون فلسفی و شاعرانۀ یونانی، همین طور نوشته هایی در حوزۀ پزشکی، ریاضیات و نجوم، را حفظ کردند. اما «یونان گرایی مشهود» - مکتب های فلسفی، تندیس ها، معابد، و میادین کُشتی آن – را به همراه هرآنچه به محل تجمع عمومی و مناظره های همگانی مربوط می شد، از بین بردند. به عبارت دیگر، مسیحیان سبک زندگی یونانی را از میان برداشتند – به همین دلیل است که واژه های «یونانی» و «کافر» نزد مسیحیان مترداف شدند. با این حال، اگر احکام مسیحی به زبان مفهومی یونانی بیان نشده بود، شاید مسیحیت به شکلی که امروزه می شناسیم درنیامده بود. بدین ترتیب، این پرسش همچنان باقی است: یونان گرایی از بین رفت یا بافی ماند؟

اگر یونان گرایی را تمدن عصری خاص در نظر بگیریم، با آبادی های هلنی در حوزۀ مدیترانه در قرن هشتم ق. م آغاز شد و با مسیحی شدن کامل امپراتوری روم در قرن ششم میلادی پایان یافت. ممنوعیت اَشکال باستانی نیایش و بازی های المپیک به فرمان یوستینیانوس، امپراتور بیزانس، در سال 528 م، و تبدیل پارتنون (معبد آتنا در آتن) به یک کلیسای مسیحی نشانه های پایان آن بود. این تمدنی است که دوازده قرن دوام آورد. مسلماً بسیاری از ویژگی های فرهنگی آن به عصر کنونی راه یافته و در جنبه هایی از پس زمینۀ زبان شناختی و مفهومی زبان های اروپایی، و همچنین در زبان های حوزۀ مدیترانۀ شرقی (از جمله قبطی، عربی، سُریانی، ارمنی، اسلاوی و ترکی) باقی مانده است. فرهنگ مدرن اروپایی اشکال و مفاهیم یونانی را بازنگری و مجدداً استفاده کرده و با آن به رقابت برخاسته است. از این منظر، به ویژه از زمان روشنگری قرن هیجدهم، یونان گرایی فرهنگی در فلسفه، تئوری سیاسی، هنرهای تجسمی و معماری به صورت یک مرجع درآمده و به محور معیارهای تمدن غربی تبدیل شده است.

اما یونانیان امروز به یونان گرایی به این شیوه، به منزلۀ پایۀ تمدن، نمی نگرند. نیازی به گفتن نیست که آن ها برایش برتری قائل اند و آن را تمدن برتر و مادر تمدن مدرن می دانند. افزون برآن، یونان گرایی را مظهر تیزهوشی و آفرینش گری ملت یونان می انگارند. اما یونانیان مدرن معتقدند که یونان گرایی نمایانگر یک ملت است، ملتی که پس از پایان دوران باستان در امپراتوری روم شرقی به حیاتش ادامه داد. این ملت در حیات دومش در پیوند با کلیسای اُرتدوکس یونانی شدۀ شرقی (و نه کلیسای لاتینی شدۀ غربی) شکل گرفت.

یونانیان براین باورند که، با وجود آن که عثمانی ها از قرن دوازدهم آسیای صغیر و شبه جزیرۀ بالکان را به تصرف درآوردند، ملتشان توانست تا زمان اعلان استقلالش در اوایل قرن نوزدهم پایدار بماند.

پژوهشگران یونانی قرن نوزدهم از نظریۀ تاریخ ناگسستۀ ملتشان از دوران باستان تا پادشاهی یونان در سال 1830 پشتیبانی کردند. اولاً، از زبان گفتاری تقلید کردند و یک زبان نوشتاری تا حد ممکن نزدیک به زبان محلی یونانی را پروراندند. ثانیاً، نام شهرها، روستاها، کوه ها و جزیره ها را به شکل قدیمشان تغییر دادند؛ از نظر آن ها جایگاه های باستانی شناختی یک شبکۀ جغرافیایی با ارجاعات تاریخی را تشکیل می دادند که هویت یونانی شان را برجسته می کرد. ثالثاً، نئوکلاسیسیسم را به منزلۀ سبک معماری خود برای ساختمان های عمومی و خصوصی برگزیدند. همین سبک برای نمادها و یادمان های ملی به کار رفت.

اما فراتر از همه، پژوهشگران یونانی با به کارگیری مدارک پشتیبان از تاریخ نگاری، فرهنگ عامه، و تاریخ هنر روایتی مستدل از ملتی با تاریخی پیوسته از دوران باستان تا زمان کنونی ارائه کردند. یونانیان با این برداشت از یونان گرایی نه تنها خود بلکه غیریونانی ها – چه گردشگران و چه پژوهشگران فرهنگ و تمدن یونانی – را هم قانع کردند. آن دسته از خارجیانی که شیفتۀ تمدن یونان باستان بودند به این «نوزایی» یونانیان یاری رساندند.

اما یونانیان برای این که تاریخ ناگسستۀ یونانی را به خود و دیگران بقبولانند بهای سنگینی پرداخته اند: خیلی وقت ها به نظر می رسد که، در مقایسه با نیاکان ساختگی اما دور خود، به هدف نرسیده اند.

بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.

بخش بعدی متن را می‌توانید در تاریخ ملل، چگونه هویّت ملت ها شکل گرفت - قسمت هشتم مطالعه نمایید.