کافه خوندنی

ایران

تاریخی طولانی و جامعه ای کوتاه مدت

تاریخ ایران طولانی و پیچیده است. این سرزمین طی سده ها صحنۀ جنگ و درگیری های شدید بر سر قدرت بوده، فرهنگ ها و عقاید ناهمگونی را جذب کرده و در عوض برخی از ستوده ترین ادبیات، هنر و معماری جهان را در دامن خود پرورده است.

از زمان یونانیان باستان، اروپاییان ایران را با نام پارس می شناختند؛ درسال 1935 دولت ایران خواستار آن شد که بقیۀ جهان آن را رسماً «ایران» بنامند، که عمدتاً به منظور برجسته کردن ریشه های آریایی اش بود. پس از این تغییر نام، کشور غالباً با عراق اشتباه گرفته می شد و بسیاری در غرب به اشتباه گمان می کردند که ایران هم کشور عربی است.

«فارسی» واژه ای است که برای زبان (رسمی) ایران بکار برده می شود اما کاربردش در انگلیسی معاصر مبهم است. برخلاف واژۀ «پارسی»، که بسیاری از اروپاییان آن را به مثابۀ زبان فرهنگ و ادبیات می شناسند، «فارسی» هیچ دلالت فرهنگی یا تاریخی (برای غربیان) ندارد: کمتر انگلیسی زبانی از ادبیات فارسی چیزی شنیده یا قادر است موقعیت جغرافیایی آن را تشخیص دهد. ادبیات فارسی به راستی تابناک ترین گوهر در دیهیم تاریخ و فرهنگ ایران، دستاورد جمعی بی شمار شاعران و نویسندگان فارسی زبان، چه بومی و چه غیربومی، است. شعرفارسی، که با آثار مولوی، حافظ، خیام، فردوسی و سعدی، در سرتاسر جهان بلند آوازه است، از بزرگ ترین میراث های ادبی بشریت است.

ایرانیان در عرصۀ شعر، هنرها و پیشه ها، دین و اسطوره شناخته تر بوده اند تا در عرصۀ علم و نهادهای اجتماعی. معماری ایرانی، در دوران باستان و سده های میانی، با یادمان های تاریخی برجسته ای چون تخت جمشید (پرسپولیس) در دورۀ پیش از اسلام و مسجد جامع اصفهان در دورۀ اسلامی، یکی از مهم ترین میراث های معماری جهان است. نقاشی های مینیاتور ایرانی، طرح های کاشی کاری و هنر مدرن ایرانی – که روی هم بیش از یک هزارسال را در برمی گیرند – در هویت هنری خود بی همتا هستند. قالی های ایرانی پیشروترین و ظریف ترین قالی ها در دنیا هستند.

نشانه های باستان شناختی تمدن های کهن در این سرزمین به چندین هزار سال پیش برمی گردد، اما تاریخ نوشتاری آن به بیش از 2500 سال پیش می رسد، زمانی که کوروش کبیر نخستین امپراتوری جهان را بنیان گذاشت، که از آسیای مرکزی تا قبرس، مصر و لیبی گسترده بود. این نتیجۀ نهایی تقریباً دو هزاره حرکت قبایل آریایی به فلات ایران، به احتمال زیاد از استپ های شمال آسیای مرکزی، بود. قبایل بسیاری بودند، از جمله سکاها، پارت ها، آلان ها، مادها، و پارس ها، اما این پارس ها بودند که امپراتوری ای برپا کردند که همۀ آن ها را در بر گرفت.

امپراتوری ایران غالباً با یونانیان باستان درگیر بود، اما، برخلاف یونان، توانست حکومت شاهنشاهی گسترده ای را سازمان دهد که تمام قدرت در دستان شاه متمرکز بود. این میراثی بود که اساس آن تا قرن بیستم و فراتر از آن پابرجا ماند. این تمرکز قدرت سرچشمۀ توانایی برای حکومت و همین طور ضعف و ناتوانی آن بود. حکومت می توانست قدرت خودسرانۀ خود را بر جامعه اعمال کند، اما در نتیجه جامعه غالباً حکومت را نیرویی بیگانه تلقی می کرد و مکرراً علیه آن سر به شورش برمی داشت – که نمونه های بارزش در قرن هجدهم رخ داد – یا حاضر نمی شد در برابر مهاجمان خارجی از آن دفاع کند. از این رو، با وجود دستاوردهای گستردۀ فرهنگی و شکوهمند کشور، در سرتاسر تاریخ ایران ضدیتی بنیادی بین حکومت و جامعه وجود داشت. حکومت به فرمانروایی بی قید و شرط و خودسرانه تمایل داشت و جامعه به شورش و هرج و مرج. معمولاً یکی از چهار وضعیت در تاریخ ایران حکمفرما بود: فرمانروایی بی قید و شرط و خودسرانه، فرمانروایی خود سرانۀ ضعیف، انقلاب یا هرج و مرج.

گاهشمار

550 ق. م: بنیانگذاری امپراتوری هخامنشی

330 ق. م: چیرگی اسکندر بر هخامنشیان

248 ق.م: پایه گذاری امپراتوری اشکانی

224 م: بنیانگذاری امپراتوری ساسانی

651 م: سرنگونی ساسانیان به دست اعراب مسلمان

1040 م: فتح ایران از سوی ترکان سلجوقی

1220 م: فتح ایران به دست مغولان

1501 م: بنیانگذاری امپراتوری شیعی صفوی

1722 م: فروپاشی امپراتوری صفوی

1796 م: پایه گذاری دودمان قاجار

1906 م: امضای قانون اساسی از سوی شاه

1921 م: به قدرت رسیدن رضا خان طی کودتایی نظامی که باعث بنیانگذاری دودمان پهلوی در سال 1926 می شود

1953 م: سرنگونی محمد مصدق، نخست وزیر، در یک کودتا

1979 م: سرنگونی دودمان پهلوی در پی انقلابی اسلامی به رهبری آیت الله خمینی

1980 – 1988 م: جنگ ایران و عراق

انقلاب های سنتی و مرسوم ایران به قصد سرنگونی فرمانروا و حکومت موجود بود، نه برچیدن نظام فرمانروایی خود سرانه؛ و این تا قرن نوزدهم طبیعی تلقی می شد. چرخۀ دائمی فرمانروایی خود سرانه – هرج و مرج – فرمانروایی خودسرانه بدین معناست که تغییر در تاریخ ایران فراوان تر از تاریخ اروپا بوده است. آنچه پابرجا می ماند سرشت خود سرانۀ قدرت حکومتی بود، که هم سرشت شورشی جامعه را توجیه می کرد و هم با آن توجیه می شد.

استقلال حکومت از همۀ طبقات اجتماعی مبین قدرت فوق العاده اش بود، اما این استقلال نقطۀ اصلی ضعف و آسیب پذیری اش نیز بود، چون به هنگامی که حکومت به دردسر می افتاد، نمی توانست به حمایت هیچ طبقۀ اجتماعی خاصی پشتگرم باشد. از آن جا که حق جانشینی نه در قانون تضمین شده بود و نه در سنت ریشه داشت، هر یاغی و شورشگری می توانست فرمانروای حاکم را سرنگون کند و جایش را بگیرد. این سبب پدید آمدن «جامعۀ کوتاه مدت» شد، که هم علت و هم نتیجۀ نبود یک طبقۀ ریشه دار اشرافی «آریستو کراتیک» و نهادهای اجتماعی بود. ممکن بود آدمی معمولی و دون پایه به یکباره وزیر شود یا مدت کوتاهی پس از آن، جان و مالش را نیز از دست بدهد.

امپراتوری ای که دودمان هخامنشی در حدود 550 ق.م پایه گذاری کرد به مدت بیش از دو قرن دوام آورد تا این که در 330 ق.م به دست اسکندر مقدومی سقوط کرد. از پی دورۀ فرمانروایی و ماندگاری یونانیان، امپراتوری ایرانی دیگری، امپراتوری اشکانیان در 248 ق.م، برخاست که نخست همسایه و سپس رقیب رومیان شد. درگیری ایرانیان و رومیان، حتی هنگامی که امپراتوری ساسانی در 224 م جایگزین اشکانیان شد، ادامه یافت. اشکانیان آیین زرتشتی را، که کیش باستانی ایرانی بود، دین حکومتی خود ساختند. زرتشتیان برای هستی سه «حالت» قائل بودند: نخست حالت هماهنگی و رستگاری بود؛ از پی این حالت «حالت آمیخته» می آمد که در دنیای کنونی خیر و شر هر دو را دربرداشت؛ سرانجام یک منجی (سوشیانت) به این حالت پایان می داد و به حالت سوم که رستگاری ماندگار بود هدایت می کرد. این انگاره های بهشت، دوزخ، پاداش و کیفر در جهان بعدی کاملاً همانند انگاره های ادیان ابراهیمی خاورمیانه اند. مانی، پیامبر آیین مانوی – آمیخته ای از آیین زرتشتی، مسیحیت و آیین بودایی – در قرن سوم با سنت زرتشتی به چالش برخاست. این حرکت سرکوب شد اما بعدها تأثیر چشمگیری بر تصوف ایرانی پسا اسلامی داشت. مزدکیان نیز در قرن ششم  با سنت زرتشتی به چالش برخاستند اما آن ها هم، پس از آن که کوشیدند جنبش اجتماعی برابری خواهانه ای به راه اندازند، سرکوب شدند.

در سال 651 م اعراب مسلمان امپراتوری ساسانیان را برانداختند. این نیروی تازه، که ایمان ابراهیمی و عقاید برابری خواهانه را با نیروی روحانی جنبشی انقلابی درآمیخته بود، با یک امپراتوری وسیع اما کهن، ازتوان افتاده و گرفتار کشمکش درونی روبه رو شد که مردمش با دل و جان از آن دفاع نمی کردند. دو قرن طول کشید تا همۀ ایرانیان به اسلام گرویدند و این زمانی بود که نخستین حکومت های خود مختار ایرانی سر برآورده بودند. طی این دوره، ایرانیان در مقام کارگزاران، نویسندگان، دانشمندان و پزشکان سهم چشمگیری در فرهنگ و تمدن اسلامی داشتند. تا قرن یازدهم حکومت های گوناگون ایرانی در قلمرو و سابق ساسانی سر برآوردند. در این قرن بود که به تدریج مغلوب ایلات کوچ گر تازه وارد از آسیای مرکزی شدند که عمدتاً ترک تبار بودند و امپراتوری وسیع سلجوقی را تشکیل دادند. از پی آن، درسال 1220م، مغولان بخش اعظم ایران را ویران ساختند. سپس در قرن چهاردهم حکومت های گوناگون ترک تبار تشکیل شدند. اما در سرتاسر این دورۀ آشوب و ناآرامی، فارسی زبان فرهنگ و دستگاه اداری باقی ماند؛ همچنین در بسیاری سرزمین های غیرایرانی نظیر آناتولی، ترکستان، غرب چین و غرب هند به منزلۀ زبان میانجی به کار می رفت و بعدها در تمام شبه قارۀ هند و گاهی حتی فراتر از آن تا شبه جزیرۀ هندو چین گسترش یافت.

بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.

بخش بعدی متن را می‌توانید در تاریخ ملل، چگونه هویّت ملت ها شکل گرفت - قسمت ششم مطالعه نمایید.