کافه خوندنی

 دستاوردهای فکری و هنری عصر طلایی

پژوهشگران امروزی دوره آفرینندگی و سرزندگی دانشوران مسلمان عصر طلایی را یکی از درخشان ترین دوره های تاریخ می دانند. در یک مرکز دانش و معرفت به نام بیت الحکمه (خانه فرزانگی)، بهترین اندیشمندان امپراتوری گرد هم آمده بودند. این گردهمایی فرهنگ ها و عقاید گوناگون دستاوردهای چشمگیری در همه حوزه های پژوهشی به بار آورد.

بیت الحکمه

بسیاری از دستاوردهای بزرگ عصر طلایی در مرکز بزرگ دانش و معرفت در بغداد بیت الحکمه – آغاز شد، که خلیفۀ مأمون (833- 786) آن را بنا نهاد. این مرکز آمیزه ای از فرهنگستان و کتابخانه بود. دانشوران بیت الحکمه در یک حوزه کارشناس نبودند، بلکه از آن ها انتظار می رفت در حوزه های گوناگونی چون فلسفه، ریاضیات، نجوم، جغرافی، و پزشکی دارای دانش باشند. وظیفه ای که مأمون در برابر دانشوران و دانشمندان بیت الحکمه قرار داد سترگ بود. مأمون سفیرانی فرستاد تا نسخ خطی آثار مهم فلسفی و علمی یونان، ایران، و هندوستان را از گوشه و کنار امپراتوری گرد آورند. بسیاری از این نسخ در دست بیزانسی ها بود که این سفیران می بایست با آن ها وارد معامله می شدند.

همین که این نسخ به دست می آمد، به بغداد فرستاده و به بیت الحکمه سپرده می شد، که در آن جا برجسته ترین دانشوران جهان – از مسلمانان گرفته تا  مسیحی و یهودی – وظیفه داشتند آن را به عربی ترجمه کنند. بیت الحکمه کتابخانه بزرگی را در خود جا داده بود که نمایانگر خلاقیت هنری و پژوهشی تمدن انسانی بود.

کار مسلمانان در انتقال این عقاید به آیندگان برای تمدن انسانی به همان اندازه اهمیت داشت که کار پرورش این عقاید در جایگاه نخست آن. چنان که هیتی اظهار می دارد: «اگر پژوهش های ارسطو، جالینوس و بطلمیوس از بین می رفت و به آیندگان نمی رسید، جهان با چنان فقری روبرو می شد که گویی این آثار هرگز پدید نیامده بودند.»

ترجمه های عربی این آثار به دیگر مراکز دانش و معرفت در امپراتوری اسلامی راه یافت و این از راه فرآورده ای امکان پذیر شد که پیش از آن در بخشی از دنیا ناشناخته بود. در نیمۀ سده هشتم که سپاهان عرب به آسیای مرکزی رسیدند، با کاغذ روبرو شدند که در چین مورد استفاده قرار می گرفت. استفاده از کاغذ به سرعت در سرتاسر دنیای اسلام رواج یافت و این کاغذ بود که انتقال دانش به سرتاسر امپراتوری را ممکن ساخت. در بغداد، صدها کاتب همۀ دانش باستانی ترجمه شده و همۀ نوشته های جدید دانشوران بیت الحکمه را رونویسی می کردند و به صورت کتاب در می آوردند. در بازار بغداد، خیابانی به کتاب فروشان اختصاص داشت که در آن بیش از صد کتابفروشی بود. برعکس، در آن زمان در اروپا، راهبان مسیحی از نسخ خطی بر روی کاغذ پوستی، که از پوست حیوانات درست شده بود، نسخه برداری می کردند و صومعه هایی که پنج تا ده کتاب در اختیار داشتند خوش اقبال بودند.

پیدایش کاغذ و کتاب این امکان را فراهم آورد که دانش دانشوران بیت الحکمه در سرتاسر دنیای اسلام گسترش یابد. از آن جا که این کتاب ها به زبان عربی بود، این زبان در سرتاسر امپراتوری به زبان فرهنگ و معرفت تبدیل شد. سرانجام، نه تنها اروپاییان استفاده از کاغذ را از مسلمانان آموختند، بلکه کتاب هایی که از عربی به لاتین ترجمه شد در سرتاسر اروپا پخش شد و بذر رنسانس اروپایی را کاشت.

علم و ریاضیات

زمانی که مسلمانان دانش تمدن های باستانی را گرد آوردند و ترجمه کردند، روح پرسشگری و چالش طلبی عقاید مطرح در این متون و آزمودن عیار درستی آن ها را بدان افزودند. خلیفه مأمون به توسعه علوم نیز علاقمند بود. او رصد خانه هایی برپا داشت که در آن دانشوران مسلمان دانش نجومی را که از باستانیان باز یافته بودند، می آزمودند.

ریاضیدانان و دانشمندان مسلمان نیز آثار جدیدی پدید آوردند. مسلمانان نظام عددی هندی، شامل مفهوم و ممیز (اعداد اعشاری) را به دنیا معرفی کردند. آن ها همچنین نظام شمارشی را پدید آوردند که به اعداد عربی معروف است و از آن پس در سرتاسر دنیا به کار رفت.

یکی از دانشمندان نمونه ای که دربیت الحکمه کار می کرد محمد بن موسی الخوارزمی بود. او بر پایه مطالعات هندی ها و یونانی ها در نجوم، جدول های نجومی را تهیه کرد که شالودۀ پژوهش های بعدی غربی ها قرار گرفت. مهم ترین دستاورد خوارزمی در ریاضیات است – اثر مشهور او به عنوان کتاب جبر و مقابله شالودۀ شاخه جدیدی در ریاضیات بود. بخشی از عنوان عربی کتاب او الجبر است که سرانجام به واژه algebra در انگلیسی (جبر به فارسی) تبدیل شد. خوارزمی، با استفاده از یک ابزار باستانی مربوط به کشتیرانی که اعراب باز یافته بودند، کتاب جغرافیایی مهمی به نام صورة الارض (تصویر زمین) پدید آورد که نقشه های منطقه ای امپراتوری را در بر می گرفت و دقیق تر از نقشه های پیشین بود. این نه تنها به بازرگانان بلکه به دیگر مسافران در گذر از پهنۀ امپراتوری اسلامی کمک می کرد.

دانشوران بیت الحکمه ضمن آن که آثار ریاضیدانان یونانی نظیر اقلیدس را ترجمه کردند، دستاوردهای بدیعی نیز در هندسه داشتند. ابن خلدون، تاریخدان اسلامی، به واقع معتقد بود که مطالعه هندسه از اهمیت خاصی برخوردار است، چرا که به قول او، «ذهن کسی را که به آن می پردازد روشن می سازد و عادت درست اندیشیدن را به او می دهد.»

احکام اسلامی: علما و شریعت

با پیچیده تر شدن امپراتوری، رهبران دینی دریافتند که برای پیشبرد احکام دینی و اخلاقی خود نیاز به چیزی بیش از سنت های ساده اعراب بادیه نشین دارند. با پشتیبانی فعالانه عباسیان، علما و فقهایی ظهور کردند که قرآن و سنت  را تفسیر می کردند و این تفاسیر را به صورت احکام اجرایی در می آوردند. آن ها در بستر زمان مجموعه احکامی را بنا نهادند که با عنوان شریعت شناخته شد. مسلمانان احکام خدا و قوانین بشری را مرتبط با هم می دانستند – از نظر آن ها قوانین اجتماعی و احکام دینی یکی بودند. از این رو دین و سیاست در ساختار جامعه انسانی درهم تنیده شده اند.

شریعت همه عرصه های رفتار فردی، از جمله ازدواج، طلاق، روش های کسب و کار، مناسک دینی، و حقوق مالکیت را در بر می گرفت. شریعت شامل روش های پسندیده ای که حکومت اسلامی و خلیفه باید از آن ها پیروی می کردند نیز می شد. احکام مقدس شریعت به اتحاد جامعه در جهان اسلام کمک می کرد.

طب اسلامی

اما بزرگ ترین دستاوردهای علمی امپراتوری اسلامی در پزشکی حاصل آمد. این امر با آموزه های اسلام مرتبط بود که مسلمانان مؤمن را به مراقبت از بینوایان و بیماران ترغیب می کند. دانشوران بیت الحکمه بسیاری از متون پزشکی یونان باستان را به عربی ترجمه کردند. افزون بر آن، پزشکان مسلمان به مجموعۀ اطلاعات پزشکی افزودند. در زمانی که اروپاییان برای تندرستی و شفایابی به دعا تکیه می کردند، پزشکان مسلمان به این نتیجه رسیده بودند که موجودات ریز پراکنده در هوا ناقل بیماری اند. (تنها در نیمه قرن نوزدهم بود که اروپاییان آنچه را نظریۀ میکربی بیماری نامیده می شود پذیرفتند.) پزشکان مسلمان، برپایه نظریه خود، برآن بودند که بیماران را باید قرنطینه کرد و جدا از افراد سالم به درمانشان پرداخت.

این روش مسلمانان را به برپا داشتن نخستین بیمارستان های کارآمد رهنمون گشت. در این بیمارستان ها بیماری های مختلف در بخش های جداگانه درمان می شد. بیمارستان ها را غالباً خیرین ثروتمند برای رضای خدا بنا می کردند. درمان در بیمارستان ها رایگان بود.

در بیمارستان های مسلمانان انواع مختلفی از بیماری ها و آسیب ها را درمان می کردند. این بیمارستان ها غالباً بیمارستان های آموزشی بودند و اتاق های جداگانه برای تحصیل دانشجویان پزشکی داشتند که در کلاس های آموزشی برخی از برجسته ترین پزشکان امپراتوری حضور می یافتند. داروشناسی در درمان بیماران اهمیت حیاتی داشت و در عصر طلایی امپراتوری اسلامی بود که مسلمانان نخستین مدرسه داروسازی را تأسیس کردند.

پزشکان و دانشمندان مسلمان به نور و ساختار چشم نیز توجه داشتند. مطالعات آن ها در نورشناسی (اپتیک) به دستاوردهایی در درمان بیماری های چشم، که در هوای آفتابی خاورمیانه رایج بود، انجامید. پزشکان مسلمان نخستین کسانی بودند که با عمل جراحی، آب مروارید را برمی داشتند. (آب مروارید ناحیه ابرناکی در عدسی چشم است که سرانجام سبب نابینایی می شود.)

مقامات حکومتی بر کار پزشکی در امپراتوری نظارت دقیق داشتند. از قرن نهم به بعد پزشکان و داروسازان ملزم به گذراندن امتحانات بودند. مقامات به تندرستی و بهداشت عمومی نیز توجه داشتند و روش هایی را برای سلامت عمومی ابداع کردند که برای بقیه جهان ناشناخته بود. سلامت عمومی آن قدر اهمیت داشت که در قرن دهم گروه های (سیار) پزشکان سازمان می یافتند تا برای درمان بیماران از جایی به جایی بروند. برخی از پزشکان حتی مرتباً از زندان ها بازدید می کردند تا به درمان زندانیان بپردازند.

امپراتوری اسلامی تعدادی پزشک بلند آوازه عرضه داشت. نمونه آن زکریای رازی (925- 865) بود. داستانی روایت می شود که چگونه زکریای رازی محلی را برای بیمارستان جدید برگزید. داستان از این قرار است که وی به چندین محله شهر بغداد می رفت و در هر کدام تکه ای گوشت خام گذاشت. بعداً به این جاهایی که گوشت خام گذاشته بود بازگشت و جایی را که گوشت تازه تر مانده و کم تر فاسد شده بود برگزید. او دلیل آورد که این مکان سالم ترین جاست.

پزشک سرشناس دیگر – یکی از بلند آوازه ترین نام ها در علم پزشکی اسلامی – ابن سینا (1037- 980) بود. مهم ترین اثر او، قانون در طب، دانش پزشکی یونانیان باستان و کشفیات جدید پزشکان مسلمان را در کنار هم آورده بود. کتاب او به مدت شش قرن به عنوان کتاب درسی پزشکی استاندارد در اروپا مورد استفاده بود.

طی زمان، مجموعه سترگی از دانش در علوم گرد آمد. سرانجام، آثار یونانی که به عربی ترجمه شده بود و مطالعات مسلمانان در پزشکی و داروشناسی به لاتین ترجمه شد و به اروپای غربی راه یافت. دانش و روش پزشکی که از امپراتوری اسلامی برجا ماند شالودۀ مطالعه و روش پزشکی اروپا را طی قرن ها تشکیل داد.

ابن سینا

دانش پزشکی در امپراتوری اسلامی بسیار فراتر از اروپای قرون وسطی بود و پزشکان و دانشمندان مسلمان سبب ساز برخی از مهم ترین پیشرفت ها در دانش پزشکی بودند. نخستین کسی که سرخک را از آبله تشخیص داد یک پزشک مسلمان بود. الزهراوی، جراح مشهور مسلمان، کشف کرد که چگونه زخم را با آهن داغ بسوزاند تا از عفونت جلوگیری شود.

دانش اسلامی با مشهورترین پزشک آن، ابوعلی الحسین ابن عبدالله ابن سینا، به اوج خود رسید. ابن سینا در سال 980 میلادی در ایران پا به جهان گذاشت و 57 سال بعد در همان جا درگذشت. این سینا در زمانی که هفده ساله بود بیماری امیر بخارا را که به گفته پزشکان دیگر لاعلاج بود درمان کرد. به عنوان پاداش اجازه یافت در کتابخانۀ پادشاه، که آثار مؤلفانی چون ارسطو را در بر می گرفت، به مطالعه بپردازد.

ابن سینا بیش تر عمر خود را صرف مسافرت به گوشه و کنار امپراتوری اسلامی و خدمت به عنوان پزشک و آموزگار کرد. او نخستین پزشکی بود که به شرح بخش های متمایز چشم پرداخت. بیش تر کارش به چشم مربوط می شد چون بسیاری از اعراب به سبب درخشش آفتاب و رانش شن ها به مشکلات چشمی مبتلا بودند. ابن سینا به مطالعه چگونگی کارکرد عضلات و اعصاب در بدن و این که چگونه اعصاب درد را دریافت می کنند پرداخت. او همچنین مطالعه کرد که چگونه بیماری به اشخاص انتقال می یابد و کشف کرد که سل یک بیماری مسری است. ابن سینا به رابطه بین روان شناسی و تندرستی اعتقاد داشت و متوجه بود که هیجانات می توانند سبب بیماری شوند.

ابن سینا سهم ارزشمندی در دانش پزشکی جهان سده های میانه داشت. او کتاب های بسیاری نوشت که برخی از آن ها به لاتین ترجمه شد و قرن ها به عنوان متون پزشکی در اروپای غربی مورد استفاده قرار گرفت. کتاب قانون در طب او به شرح اندیشه های پزشکی در آن زمان می پرداخت و در برگیرندۀ روش ساخت بیش از 750 دارو برای درمان بیماری ها بود. این کتاب همه عرصه های پزشکی را در بر می گرفت و مشهورترین کتاب در تاریخ سده های میانه است.

بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.

بخش بعدی متن را می‌توانید در امپراتوری اسلامی - قسمت آخر مطالعه نمایید.