کافه خوندنی

عصر طلایی اسلام

در دوره فرمانروایی عباسیان، امپراتوری اسلامی وارد عصر طلایی درخشانی شد که در آن فرهنگ اسلامی سه قاره را در نوردید. این دورۀ شکوفایی علم و ریاضیات، هنر و معماری، ادبیات، و فلسفه بود. دستاوردهای دانشوران و دانشمندان مسلمان در این دوره تأثیری پایدار بر تمدن غربی باقی می گذاشت.

فتوحات مسلمانان منطقه ای وسیع و یکپارچه پدید آورد. مرزهایی که حدود یک هزار سال بسته بود به روی بازرگانان، زائران، و مسافران گشوده شد. و مردم از سراسر امپراتوری به سوی بغداد، پایتخت تابناک اسلام کشیده شدند.

جامعه در عصر طلایی

تغییراتی که عباسیان پدید آوردند نه فقط فکری بلکه اجتماعی هم بود. امویان الگوی جامعۀ قبیله ای عربستان را حفظ کرده بودند. خلفای اموی با زنان عرب ازدواج می کردند؛ در نتیجه، فرزندان و جانشینانشان عرب بودند. اما عباسیان را غیر عرب ها (عجم ها) به قدرت رسانده بودند و خلفای عباسی بر حفظ خلوص عربی دودمانشان چندان پافشاری نمی کردند. خلفا اغلب با خارجیان ازدواج می کردند، یا از زنان صیغه ای و کنیزان فرزند داشتند. این فرزندان نه تنها از ارث محروم نمی شدند بلکه اغلب در سلطنت جانشین پدرانشان می شدند. بدین ترتیب، اشرافیت عرب به زودی جای خود را به بلند پایگانی داد که به تمایزات قومی اهمیت چندانی نمی دادند. چنان که تاریخدان جی. ای. فون گرونه بائوم توضیح می دهد: تفاوت بین عرب و عجم اهمیت خود را از دست داد. همۀ مؤمنان با فرمانروا فاصله یکسانی پیدا کردند..... و فرمانروا مثل یک خدایگان حکومت دین را از فراز اتباعش سرپرستی می کرد.... این تغییر در موقعیت خلیفه به پیوندهای پیشین او با اشرافیت عرب نیز پایان داد. هیچ کس در شأن و مقام عباسیان نبود؛ به همین دلیل آن ها تنها با کنیزان ازدواج می کردند؛ پس از سال 800 حتی یک خلیفه نبود که از مادری آزاد متولد شده باشد... آنچه امپراتوری را یکپارچه نگه می داشت دیگر نه «ملت عرب»، یا اعراب در مقام رهبری، بلکه دودمانی بود که به وحدت اسلامی، و در نهایت به خود اسلام، یاری می رساند.

هر چند دستیابی به پیشرفت و رفاه در دوره عباسیان برای مردانی با پیشینه های قومی گوناگون امکان پذیر شد، در مورد زنان نمی توان چنین گفت. به واقع، موقعیت اجتماعی زنان در دوره عباسیان بدتر شد. زنان در دوره امویان از درجه بالایی از آزادی برخوردار بودند و در اوایل دورۀ عباسیان نیز از همین حد از آزادی بهره مند بودند. زنان اشرافی در اوایل دوره عباسی در امور حکومتی اعمال نفوذ قابل ملاحظه ای می کردند. حتی گزارش هایی از شرکت زنان جوان عرب در جنگ و فرماندهی واحدها، سرودن شعر، و نواختن موسیقی آن ها در موقعیت های اجتماعی وجود دارد.

آموزش و مدرسه در عصر طلایی

جامعۀ اسلامی برای آموزش و معرفت، به ویژه معرفت دینی، ارزش والایی قایل بود. آموزش برای شریعت اسلامی اهمیت حیاتی داشت و بدین سبب برای تحصیل شریعت و علوم دینی مدارسی تأسیس شد.

واژه عربی مدرسه از ریشه درس مشتق شده است. در مدارس به محصلان شیوۀ درست و خردمندانه زندگی کردن آموخته می شد. آن ها انجام شعایر دینی و قانونی را در جامعه می آموختند. شیخ، یا پیشوا و معلم دینی، راه درست زندگی کردن را به آن ها می آموخت. شیخ را محصل یا پدر او برمی گزید، زیرا رابطه با شیخ اهمیت بسیار زیادی برخوردار بود و وجهه و اعتبار شیخ بعدها در کار و زندگی محصل نقش تعیین کننده داشت.

آموزش از سنین پایین با حفظ تمام قرآن آغاز می شد. اکثر محصلان تا هشت سالگی این کار را به پایان می رساندند و به حفظ کردن و تجزیه و تحلیل و تفسیر آثار بزرگ ادامه می دادند و روزی چهارصد تا پانصد خط را حفظ می کردند. زمانی که محصلی بر متنی مسلط می شد، شیخ به او اجازه می داد تا دانش خود را به نسل بعدی منتقل کند.

رابعه عدویه: شاعر و عارف

رابعه عدویه در حدود 717 در بصره متولد شد. بنابر روایت، رابعه یتیم بینوایی بود که به کنیزی فروخته شد و به عنوان کنیز تمام روزا مشغول کار بود، اما شب هایش را به نماز و دعا اختصاص می داد و تنها مختصری می خوابید. یک شب اربابش او را به هنگام نماز دید که نور درخشانی به طرز معجزه آسا پیرامونش ظاهر شده است. اربابش متوجه تقدس او شد و آزادش کرد. رابعه بقیه عمرش را در بصره گذراند و به نماز و مراقبه پرداخت. تمرکز او در نیایشش دستیابی به وحدت با خدا بود. آوازه اش که گسترده شد، بسیاری از مردم جویای راهنمایی معنوی او شدند. رابعه عشقش را به خدا در شعر بیان می کرد. در شعر زیر رابعه پاداشی را که در خور می داند از خدا درخواست می کند:

خداوندا، اگر تو از ترس جهنم نیایش کردم، مرا در لهیب آتش آن بسوزان.

و اگر به امید بهشت نیایشت کردم، مرا به بهشت راه مده.

اما اگر تو را به خاطر خودت نیایش کردم، زیبایی همیشگی ات را از من دریغ مدار.

یکی از اشعار دیگر او رابطه صمیمانه اش را با خدا بیان می کند:

در نور تو می آموزم که چگونه عشق بورزم.

در زیبایی تو، چگونه شعر بسرایم.

تو در دل من می رقصی، جایی که هیچ کس تو را نمی بیند.

رابعه در سال 801 درگذشت. اشعارش را نویسندگان بعدی گرد آوردند و به آیندگان سپردند.

نظافت جزئی از ایمان است

بنا بر سنت اسلامی، نظافت (پاکیزگی) بخشی از ایمان است. مسلمانان این سنت را با استفاده از حمام های عمومی رعایت می کردند. حمام نه تنها برای غسل یا شستشوی آیینی بلکه همچنین به عنوان محل گردهمایی برای سرگرمی و خوشگذرانی به کار می رفت. در وسط هر حمام اتاقی بزرگ و گنبدی شکل با پنجره های کوچک قرار داشت. اتاق مرکزی با بخاری که از فوران آب برمی خاست گرم می شد. در پیرامون اتاق مرکزی، اتاق های کوچک تری با کف سنگفرش شده وجود داشت. از این اتاق ها برای لم دادن و لذت بردن از تنقلات، و حشر و نشر استفاده می شد. اما حمام ها عمدتاً برای استفاده مردان بود. برای حفظ سنت اسلامی حمام در روزهای خاصی به زنان اختصاص می یافت.

در دوره عباسیان، برای سرگرمی، بازی های داخل خانه نظیر تخته نرد، شطرنج، و تاس بازی رواج یافت. آوردن بازی شطرنج از ایران به هارون الرشید، مشهورترین خلیفه عباسی، نسبت داده می شود. این بازی به زودی مورد توجه اشرافیت قرار گرفت و جانشین تاس بازی شد که پیش از آن بازی مورد علاقه آن ها بود. ورزش های در فضای باز، نظیر تیراندازی، چوگان، شمشیربازی، اسب دوانی (به همراه شرط بندی) و – محبوب تر از همه – شکار، نیز رواج داشت. ایرانیان پرورش باز و شاهین را به آنان آموختند که بعدها در دوره عباسی محبوبیت یافت. باز و شاهین برای شکار آهو، کبک، غاز وحشی، و اردک به کار می رفت. سگ های شکاری به شکار بزرگ کمک می کردند.

بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.

بخش بعدی متن را می‌توانید در امپراتوری اسلامی - قسمت چهارم مطالعه نمایید.