رباط ها و کاروانسراهای ایران
از عهد باستان ایرانیان به موازات ساختن راه به امکانات و تاسیسات بین راهی نیز توجه داشتند، زیرا سفر در این راه ها بدون داشتن امکانات بین راهی امکان نداشت. هر چه این راه ها وسعت می یافت، این تاسیسات نیز گسترش پیدا می کرد. با وسعت قلمرو ایران، خصوصاً در دوره هخامنشی بر اهمیت راه و راهداری در جهت ارتباط نقاط مختلف گستره بزرگ ایران زمین افزوده شد و به موازات آن، ساختمان هایی نیز در این جاده های طولانی جهت رفاه مسافران، تجار و جهانگردان و توسعه و پیشرفت ایران ایجاد شد. در این مقاله ابتدا با اشکال مختلف این بناها آشنا می شویم و سپس به بررسی بناها و ساختمان های بین راهی در دوره های هخامنشی، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان و همچنین در بعد از اسلام اشاره خواهد شد و اما اکنون ابتدا با نام و اشکال مختلف این ساختمان ها آشنا می شویم:
«ساباط: این واژه تقریباً به همه زبان های خاوری، باختری، آرامی، ایرانی و فرنگی و تازی رفته در زبان های ایرانی و از جمله فارسی ریشه کهن دارد. ساباط به کلیه بناهایی که به منظور آسودن بنا شده، چه در شهر و چه در بیرون از آن اطلاق می شده. در صورتی که رباط فقط به بناهایی که در کنار راه ها به ویژه بیرون از شهر و آبادی ساخته می شود، اطلاق می شود. رباط علاوه بر حوض و آب انبار دارای اتاق های متعددی است که گرداگرد حیاطی را فرا گرفته و مسافران می توانند یک یا چند شب در آن بیاسایند. شکل دیگر ساختمان های بین راهی، کاروانسراها هستند. کاروانسراها را در قبل از اسلام «کاربات» می گفته اند. کاروانسراها در واقع رباط های بزرگ و جامع هستند. کاروانسراها را چه در شهر یا در بیرون شهرها می ساخته اند.»
«بناهای دیگری که در فواصل راه ساخته می شده اند، چاپارخانه بوده اند. چاپارخانه ها به محل هایی گفته می شود که اسب ها و سواره هایی که دارای خبری بودند، در آنجا استراحت می کردند یا اسب خود را با اسب تازه نفس دیگری تعویض می کردند. در این محل ها همواره اسب ها و ماموران (سواران) آماده و تازه نفس وجود داشتند تا اخبار و نامه های حکومتی در سریع ترین زمان ممکن و بدون تاخیر به مقصد برسند که اکنون پس از آشنایی با اشکال مختلف این ساختمان ها به موقعیت این بناها در ادوار مختلف تاریخ ایران اشاره می کنیم.
ساختمان های بین راه در دوره هخامنشی
«گزنفون بنیاد چاپارخانه را به کوروش بزرگ نسبت می دهد.» «در دوران هخامنشی همچنین دیوانی به نام دیوان (بریاد) تشکیل شد. این دیوان به کارهای راهسازی و نگهداری راه ها و رساندن نامه ها از شهری به شهر دیگر می پرداخت.»
«در هر ایالتی مالیات را جمع آوری می کردند و سرباز پیاده و سواره را نگهداری می کردند، و تشکیلات وسیعی برای انجام این کار لازم بود. مرکز این تشکیلات شهر شوش بود که تقریباً در قلب قلمرو هخامنشی قرار داشت. از شوش به تمام کشورهای تابعه دستور صادر می شد و از تمام نقاط اطلاعات به شوش می رسید و برای اینکه بتوانند با تمام ادارات و ممالک تابعه به سهولت رابطه داشته باشند و اطلاعات را زود دریافت کنند، پیک های سریعی ایجاد کرده بودند که مورد تحسین یونانی ها واقع شد و در تمام نقاط معینی در تمام جاده های بزرگ وسایل مخصوصی فراهم کرده بودند تا پیک یا چاپار بتواند بدون توقف به مقصد برسد. پیک ها از میان اشخاص محترمی انتخاب می شدند، چنان که در تاریخ آمده است داریوش سوم پیش از رسیدن به پادشاهی چندی چاپار مخصوص بود. در حقیقت هخامنشی ها مخترع پست و چاپار بودند. این روش را ابتدا مصری ها از ایرانی ها اقتباس کردند و سپس در تمام مغرب زمین در طول قرن های متمادی معمول شد.» دولت هخامنشی علاوه بر اینکه اهمیت زیاد به راه ها می داد، در دفعه اول چاپارخانه ها را تاسیس کرد. هرودوت می گوید واحد مقیاس راه ها «پرسنگ» بود و به مسافت هر چهار فرسنگ منزلی تهیه شده بود موسوم به ایستگاه. در این منازل مهمانخانه های خوب بنا و دایر شد در سرحد ایالات. نیز قلعه هایی ساخته اند که ساخلو دارد. در منازل مذکور، اسب های تندرو تدارک شده بود، به این ترتیب که چابک سوارها، نوشته های دولتی را از مرکز به نزدیک ترین چاپارخانه برده به چاپاری که آماده حرکت بود، می رساند و او فوراً حرکت کرده به چاپارخانه دوم می برد و باز تسلیم چاپاری دیگر می کند، به این منوال شب و روز، چاپارها در حرکتند و اوامر مرکز را به ایالات می رسانند. راجع به سرعت حرکت چاپارها هرودوت می گوید نمی توان تصور کرد جنبنده ای از این چاپارها سریع تر حرکت کند. هرودوت چاپارهای دولتی را «آگ گاروی» می نامد. گزنفون همان طور که گفته شد تاسیس چاپارخانه را به کوروش نسبت داده و می گوید برای تعیین مسافت چاپارخانه ها از یکدیگر امتحان کردند که اسب در روز چقدر می تواند راه برود بی اینکه خسته شود و آن را میزان قرار دادند. بعد او گوید: چنان که می گویند درنا نمی تواند به سرعت چاپارها حرکت کند، اگر هم این گفته اغراق باشد، نشان دهنده آن است که کسی نمی تواند به سرعت چاپار حرکت کند.»
در مسیر جاده شاهی نیز که ۴۵۰ فرسنگ طول داشت ایستگاه ها و مهمانخانه هایی ساخته بودند. هرودوت در مورد این مهمانخانه ها می گوید: «در مهمانخانه های واقع در کوه ها ساخلو گذاشته بودند. این مسافت را کاروان ها در ۱۱۱ روز می پیمودند و مسافران تقریباً در ۹۰ روز. معلوم است که چاپارها چون شب و روز در حرکت بودند، خیلی زودتر این راه را طی می کردند. هرودوت از خوبی راه و اسباب آسایشی که در این مهمانخانه ها برای مسافران مهیا بود، خیلی تمجید کرده و نظم و ترتیب آن را ستوده. مهمانخانه را هرودوت نستات مُس نامیده که به زبان پارسی ایستگاه باید گفت.»
گیرشمن در ارتباط با این ایستگاه ها می نویسد: «برای حفظ ارتباط بین مراکز مختلف شاهنشاهی و پایتخت های آنها، داریوش شبکه ای از منازل بین راه تشکیل داد که وسعت و اهمیت آن چندان بود که مدت ها پایدار ماند. خط سیر جاده شاهی که از شوش شروع می شد، و به ساروس ختم می شد، ۲۶۸۳ کیلومتر طول داشت و شامل ۱۱۱ ایستگاه یا منزل بود که هر یک با اسب های تازه نفس، یدکی برای پیک های شاهی مجهز بود.»
گیرشمن به نقل از مورخان به طی این مسیر توسط پیک های شاهی اشاره می کند و می نویسد: «به قول مورخان قدیم، پیک های شاهی این راه را در یک هفته می پیمودند.»
ساختمان های بین راه در دوره سلوکیان
در دوره سلوکیان به حفظ ساختمان های بین راه توجه نشد و شبکه ای از اقامتگاه در طول راه ها ساخته شد. موسسات اخیر به منظور دفاع کشور ضد بدویان بود چنان که در بلخ ساخته شد. تعداد زیادی از این ساختمان ها در طول جاده بزرگ نظامی که شریان اصلی کشور را از سلوکیه در ساحل دجله به بلخ متصل می ساخت و جاده هزارساله ای که از کرمانشاه و همدان می گذشت، بنا شد.۹ به طور کلی در دوره سلوکیان ایستگاه های نظامی بین راهی و همچنین ساختمان های بین راهی جهت استراحت مسافران ساخته شد.
ساختمان های بین راه در دوره پارتیان
در دوره پارتیان وسایل حمل و نقل بهتر شد و به راه ها توجه بیشتری شد و نگهداری راه بسیار مورد توجه قرار گرفت. منزلگاه ها و کاروانسراهای این دوره از شهرت بسیار برخوردار بودند، به طوری که این راه ها یعنی راه ابریشم دارای تجهیزات بین راهی فراوان بود. «ایزیدور خاراکی» در کتاب چاپارخانه های پارتی که در حدود یک پیش از میلاد یا ۷۰ میلادی نوشته به منزلگاه ها و کاروانسراهایی که بر سر این راه بود اشاره می کند. توسعه تجارت با روم و چین موجب آن شد که در این دوره به امکانات بین راهی توجه شود زیرا راه های ایران و خصوصاً جاده ابریشم که قسمت اعظم آن از ایران می گذشت، اهمیت زیادی پیدا کرد و به همین جهت «در سرحدات، گمرک خانه هایی را ایجاد کرده بودند که امتعه ورودی و صادراتی به آنجا وارد می شد و در کتابچه هایی که مخصوص این کار بود ثبت می شد. در شهرهای بزرگ مواظب اشخاص خارجی بودند و اسم آنها را ثبت می کردند و دروازه بان ها در این باب راپورت می دادند.» «وسایل حمل و نقل در دوره پارتی بهتر شد و هیچ گاه جاده ها مانند این دوره خوب نگهداری نمی شد زیرا پادشاهان پارتی به انتظام و مراقبت راه ها دقت بسیار مبذول می داشتند و از مال التجاره ها مالیات می گرفتند و مالیات یکی از مهم ترین منابع عایدات دولت بود. خط سیرهایی که از بیابان ها می گذشت با چاه های آب و کاروانسراها مجهز بود. در شهرهای کاروان رو، محل هایی برپا شده بود که در آنها تجار گرد می آمدند. حتی وجود پلیس سواره بیابان با اسنادی که به دست آمده در این دوره اثبات شده است. پارتیان، منازل کاروان ها و ایستگاه های دارای اسبان یدکی را نیز که برای نقل و انتقال سریع به کار می رفت مراقبت می کردند.»
ساختمان های بین راه در دوره ساسانیان
در دوره ساسانیان تجارت و توسعه داد و ستد مورد توجه بسیار واقع شد به طوری که هرگز در ادوار سابق تجارت مانند این دوره تحت نظارت جدی قرار نگرفته بود و این یعنی پیشرفت تجارت موجب آن شد که دولت به منظور تسهیل تجارت و حرکت کاروان ها نسبت به توسعه راه ها و نگهداری آنها و ساختن امکانات بین راهی جهت تسریع در آمد و شد تجار و مسافران و راحتی و آرامش مسافران اقدامات اساسی به عمل آورد و توسعه تجارت «دولت را مجبور کرد به علت افزایش حمل و نقل در جاده ها ایستگاه ها، کاروانسراها و آب انبار بسازد و ماموران مخصوص برای این خدمت معین شده بودند و ایستگاه های سرحدی و بنادر را مراقبت و نظارت می کردند.» به طور کلی کاروانسراها، چاپارخانه ها، میل ها، پل ها و ایستگاه های بین راهی و گمرک خانه ها در دوره ساسانی به تکامل رسید، به طوری که هم اکنون آثاری از این بناها در مسیر جاده ها دیده می شود. «آثاری از ساختمان های بین راهی و کاروانسراهایی که در پیش از اسلام به آن «کاربات» یعنی خانه کاروان می گفتند اکنون هم در کنار شاهرا ه های کهن خودنمایی می کند. این کاروانسراها (کاربات ها) (خانه کاروان) مانند کاروانسرا و رباط دارای اتاق و حوض یا پایاب و گاهی فقط دو یا سه اتاق بوده اند.» «همچنین در بیرون شهرهای آباد و بزرگ در پیش از اسلام و همچنین در آغاز اسلام مهمانخانه ها یا دسکره هایی وجود داشته که پادشاهان به منظور گذراندن اوقات فراغت و شکار خود می ساختند.
چند دستگاه از این کوشک ها تاکنون برجا مانده ولی مورد استفاده آن تغییر کرده مثل دسکره جبلیه کرمان (گنبد گبران) و هارونیه طوس (که می گویند مزار امام محمد غزالی است) و همچنین خواجه ربیع مشهد و زنگیان یزد که بعدها تبدیل به آرامگاه و مصلی شده یا به علت خشک شدن باغ و پردیس که معمولاً در پیرامون آنها بوده متروک مانده و رو به ویرانی رفته است. یکی از رباط ها و به طور کلی ساختمان های دوران ساسانیان که دارای معماری به سبک پارتی است و در هر دوره تا دوره صفویه بخش هایی به آن اضافه شده است «دیرگچین» است. این رباط در کنار جاده قدیم ری به اصفهان و نزدیک حسن آباد بین تهران و قم در دل دشت افتاده است. از رباط های باستانی دیگر می توان از رباط خرقان ساوه نام برد که یکی از آثار نفیس معماری است که هنوز چون کوه پابرجاست.»۱۶ از رباط های دیگر دوره ساسانی که هنوز پابرجاست رباط یا کاروانسرای یاغمیش نزدیک عقداست که در دل دشت افتاده و آثار چشمگیری از معماری روزگار ساسانی دارد. در کنار کویر به ویژه نزدیک عقدا، نائین، اردستان، زواره، ساوه، کاشان و آبادی های حاشیه کویر کرمان، رباط ها و سابات های بسیار کهن پیش از اسلام باقی مانده که در صورت اندک توجهی می توانند سرچشمه درآمدهای چشمگیر جهانگردی باشند. نمونه دیگری از کاروانسراهای دوره ساسانی «که به رغم گذشت بیش از ۱۴ قرن هنوز از استحکام خوبی برخوردار است در ۱۸ کیلومتری سرپل ذهاب در روستای پاطاق است که معرف پیشرفت معماری در دوره ساسانی است.» همچنین در پایین بیستون آثاری از رباط ها و کوشک های دوران ساسانی یا قبل از این دوره باقی مانده است. از دیگر کاروانسراهای دوره ساسانی که به کاروانسراهای انوشیروانی موسوم است می توان از کاروانسرایی نام برد که در مسیر جاده سمنان به دامغان در مسیر باستانی سراسری غرب به شرق (جاده ابریشم) قرار گرفته است و نگارنده در سال ۶۳ آن را بازدید کردم. یکی دیگر از رباط هایی که به نظر می رسد از کاروانسراهای دوره ساسانی باشد رباط قدمگاه نیشابور است. این کاروانسرا که در حدود سال ۲۰۰ قمری هنگام حرکت حضرت امام رضا به طوس محل اجتماع مردم در استقبال آن حضرت بوده است مسلماً از ساختمان هایی بوده که تاریخ آن قطعاً قبل از ۲۰۰ قمری و شاید مربوط به دوران ساسانیان باشد.
بخش بعدی متن را می‌توانید در رفاه مسافران در ایران قدیم (بخش دوم: پس از اسلام) مطالعه نمایید.
