کافه خوندنی

ساختمان های بین راه در بعد از اسلام

در دوره اسلامی نیز با آغاز حکومت سلسله های ایرانی (طاهریان) تا زمان حکومت غزنویان راه ها تا حدی مرمت شد. عبور و مرور مسافران و کاروان های تجارتی مسلماً ایجاب می کرده که ساختمان های بین راهی و کاروانسراها در این دوره مرمت و تجهیز شوند. از قدیمی ترین رباط ها و کاروانسراها که در دوره اسلامی مرمت و تعمیر شده و مورد استفاده واقع شده، می توان از کاروانسرای قدمگاه نیشابور که در بخش کاروانسراهای دوره ساسانی به آن اشاره شد نام برد. این کاروانسرا مسلماً به شکلی که بعد از تجمع مردم هنگام استقبال از حضرت رضا علیه السلام درآمد، نبوده است. خصوصاً اینکه این بنا بعدها در دوره صفوی نیز مرمت و تکمیل شد و گسترش یافت و ایوان ها و ساختمان های دیگری به آن افزوده شد در حالی که در ابتدای تاسیس شاید میل راهنمایی بوده و در کنار خود رباطی داشته. «در قرن چهارم کثرت رباط هایی که به همت «ابوالحسن ماه» برپا شده بود موجب آن شد که نام ماهی برای بیشتر رباط ها به کار برده شود، البته در حال حاضر فقط یک رباط از آن رباط ها به نام رباط ماهی در خراسان باقی مانده است.»۲۰ دانشمندان و مسافرانی چون ناصرخسرو قبادیانی مروزی (۴۸۱ ۳۹۴) در قرن پنجم قمری نیز به منزلگاه های بین راه ها اشاراتی دارند. در دوره سلجوقیان با توجه به وسعت قلمرو این دولت به راه ها و استراحتگاه های بین راهی توجه شد که در حال حاضر نیز آثاری از رباط های این دوره باقی مانده است.

در بین این بناها که نسبتاً سالم باقی مانده و متعلق به قرن ششم قمری است، می توان از رباط شرف نام برد که در زمان سلطان سنجر (۵۵۲ ۴۷۹) و به دستور مادر این پادشاه ساخته شده است و از شاهکارهای معماری ایران است. «کاروانسرا یا رباط شرف که در ۱۳۶ کیلومتری شرق مشهد به سمت سرخس و شش کیلومتری مشرق روستای شورلق است، یکی از مهم ترین منزلگاه های جاده ابریشم سده های پنجم و ششم قمری محسوب می شده، زیرا در کنار یکی از مسیرهای اصلی جاده ابریشم قرار داشته است. در سردر ورودی بنا نوشته اند: «رباط شرف از کاروانسراهای شاهی یا کاخ رباط های جاده ابریشم است و در متون تاریخ منزل رباط شرف را آبگیره و آبگینه نامیده اند.» مشخصه رباط شرف در کاربرد آجر و گچبری تزیینات معماری و کتیبه هاست و صاحب نظران این بنا را شایسته موزه آجرکاری ایران دانسته اند.» ... «آندره گدار در کتاب «آثار ایران» در مورد نام شرف و بانی آن نوشته است: من فقط یک نفر را می شناسم که در عصر سلجوقی توانسته است چنین بنای عظیمی بسازد او شرف الدین ابوطاهر ابن سعدالدین بن علی قمی است.

او در سال ۴۸۱ ق از قم به خراسان رفت و مدت ۴۰ سال حاکم مرو بود. وی سپس در سال ۵۱۵ وزیر سلطان سنجر شد، از این رو می توان گفت دوره وزارت او با زمان ساخت رباط شرف مطابقت دارد... به گفته آندره گدار، این بنا که در سال ۵۰۸ ق ساخته شده در سال ۵۴۸ مورد حمله غزها قرار گرفته و در سال بعد یعنی سال ۵۴۹ آن را بازسازی کرده اند. بنابراین تعمیر این رباط در دوره پادشاهی سلطان سنجر (۵۵۲ ۵۱۱) بوده و ساخت آن قبل از به سلطنت رسیدن او بوده است.»۲۱ این کاروانسرا در مسیر جاده نیشابور به مرو قرار دارد. رباط دیگری که مربوط به قرن ششم است «رباط سپنج است که به آن رباط (قلعه خدابنده هم می گویند عده ای معتقدند این رباط مربوط به دوره سلطان محمد خدابنده الجایتو، (قرن هشتم قمری) است اما معماری و آرایش این رباط بیشتر به قرن ششم شبیه است.»۲۲

گرچه در دوران ایلخانیان مغول نیز کاروانسراها و ساختمان های بسیار ساخته شد ولی اوج ساختن کاروانسراها مربوط به دوره صفویه و خصوصاً شاه عباس بزرگ است. «درباره کاروانسراهای دوره شاه عباس اول معروف است که وزیر او برای اینکه شمار آنها مشخص باشد و شماره درست مانند ده، صد، هزار آسان بر زبان می آید، دستور می دهد یکی کمتر از هزار یعنی ۹۹۹ رباط بسازند تا در شمارش آنها اندکی درنگ شود و آیندگان ارج این کار بزرگ را بدانند.»۲۳ این کاروانسراها در سرتاسر راه های غربی به شرقی و شمالی به جنوبی و در مسیر راه های باستانی که هنوز هم رفت و آمد در آنها در جریان است، و راه های طولانی و متعدد که در زمان شاه عباس در سواحل خلیج فارس و دریای مازندران و استان های شمالی مثل خراسان و آذربایجان وجود داشت، ساخته شد تا مسافران علاوه بر امنیت از راحتی و آسایش نیز برخوردار باشند و به این ترتیب با ایجاد کاروانسراها و آب انبارها کاروان های تجارتی و مسافران در نهایت آسایش به سفر خود ادامه می دادند. در این دوره رباط های باستانی نیز تعمیر شدند و مورد استفاده قرار گرفتند.

در این دوره کاروانسراهای بسیار باشکوهی ساخته شد. توجه به زیبایی بنا از یک طرف و ارائه خدماتی نظیر حمام، آشپزخانه، مسجد و بازار برای مبادله و خرید و فروش کالا از طرف دیگر سبب شده است اکثر جهانگردانی که از این کاروانسراها دیدن کرده اند به تحسین آنها بپردازند و برتری آنها را نسبت به انواع مشابه در سایر کشورها ذکر کنند. از کاروانسراهای دوره شاه عباس می توان از «کاروانسرای شاه عباسی قصر شیرین که تقریباً به کلی تخریب شده بود و مجدداً بازسازی شده نام برد.»... «همچنین رباط بیستون نیز معروف به کاروانسرای شاه عباس در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه در روستای «بیستون کهنه» تقریباً روبه روی صفحه فرهادتراش یکی دیگر از کاروانسراهای دوره صفویه است... این کاروانسرا به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد و با توجه به کتیبه ای که از شاه سلیمان صفوی (۱۱۰۵ ۱۰۷۷) در این بنا باقی مانده است، به نظر می رسد این کاروانسرا در زمان پادشاهی شاه سلیمان و صدارت شیخ علی خان زنگنه خاتمه یافته است. شیخ علی خان در سال ۱۰۹۳ قمری که صدراعظم شاه سلیمان صفوی بود، زمین هایی را که از نهر «قراولی چمبتان مشروب می شد وقف امور مختلف از جمله تعمیر کاروانسرای بیستون کرد»...

کاروانسرای دیگر کاروانسرای ماهیدشت است که این ساختمان نیز در زمان شاه عباس اول ساخته شده است.»۲۴ «بر سر راه اصفهان به شیراز یکی از زیباترین کاروانسراهای ایران به نام ماهیار افتاده که جا دارد هر چه زودتر مورد بهره برداری واقع شود.»۲۵ یکی دیگر از مهم ترین رباط های شاه عباس کاروانسرای کرمانشاهان میان یزد و کرمان است که با اینکه رباط های شاه عباس هر یک در جای خود بسیار زیباست ولی رباط کرمانشاهان جای ویژه ای دارد و «در میان خوبرویان به خودبرویی مثل است».۲۶ «از دیگر کاروانسراهای بزرگ و زیبای دوره صفوی مهمانخانه بزرگ شاه عباس در کاشان و کاروانسرای مادرشاه (جای مهمانسرای شاه عباس) اصفهان و کاروانسرای وزیر در قزوین است که تا صد سال پیش دایر بوده و فلاندن و کست، معمار و نقاش فرانسوی، از آنها سخن رانده اند.»۲۷ از دیگر کاروانسراهای بزرگ دوره صفویه، کاروانسرای بزرگ عباس آباد بر سر راه شاهرود به سبزوار است. این کاروانسرای دو طبقه، دارای سه نوع اتاق جهت اقامت مهمانان بوده است و در اتاق های طبقه دوم آن بخاری های دیواری نیز تعبیه شده است. در این کاروانسرا محل نگهداری حیوانات و آب انبار نیز ساخته شده. دیگر از کاروانسراهای دوره صفویه کاروانسرای لاسجرد بر سر راه گرمسار به سمنان و در نزدیکی سمنان است که هر دو کاروانسرا را نگارنده در سال ۶۳ بازدید کردم.

کاروانسراهای دوره قاجاریه

در دوره قاجاریه خصوصاً در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار همان طور به راه ها توجه شد و این امر موجب ساختن کاروانسراها در مسیر راه ها شد. که از آن جمله می توان به کاروانسرای ده بید دوره قاجاریه و کاروانسرای حوض سلطان مربوط به این دوره نام برد. «در دوره ناصرالدین شاه با توجه به گفته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب مآثرالاثار، حدود ۵۰۰ کاروانسرا و مهمانسرای بزرگ ساخته شد.» ۲۸ کتیبه هایی نیز از ناصرالدین شاه قاجار در کاروانسراهای دوره صفویه می توان دید که از آن جمله کتیبه مربوط به تعمیر کاروانسرای بزرگ و دوطبقه عباس آباد در سر راه شاهرود به سبزوار است که جزء کاروانسراهای دوره صفوی به آن اشاره شد. یکی دیگر از کاروانسراهایی که در دوره ناصرالدین شاه مورد تعمیر واقع شده کاروانسرای بیستون است که شرح آن قبلاً رفت. «این کاروانسرا در سال دوازدهم پادشاهی ناصرالدین شاه تعمیر شده و کتیبه ای در این مورد در محل وجود دارد. از کاروانسراهای دیگر که مرمت شده، کاروانسرای ماهیدشت است که به فرمان شاه عباس صفوی ساخته شده بود و به امر ناصرالدین شاه در سال ۱۲۷۵ قمری تعمیر شده است و کتیبه ای نیز در این مورد در آن محل قرار دارد.»۲۹

در پایان بخش دوم ذکر این نکته ضروری است که رباط و کاروانسراهای ایران فراوان است و به تعدادی از آنها ماکسیم سیرو اشاره کرده و شماری از آنها در زیر آورده می شود.

۱) کاروانسرای نیره

۲) کاروانسرای امام زاده هاشم

۳) کاروانسرای گامبوشت

۴) کاروانسرای پلور

۵) کاروانسرای نطنز عبدالله خان

۶) کاروانسرای شبلی

۷) کاروانسرای عباسی

۸) کاروانسرای دروازه گچ

۹) کاروانسرای بیدا

۱۰) کاروانسرای رباط کریم

۱۱) کاروانسرای قلعه سنگی

۱۲) کاروانسرای سرچم

۱۳) کاروانسرای گیلک

۱۴) کاروانسرای ماهیار

۱۵) کاروانسرای پاسنگان

۱۶) کاروانسرای یزدخواست

۱۷) کاروانسرای شورجستان

۱۸) کاروانسرای حوض سلطان

۱۹) کاروانسرای نطنز

۲۰) کاروانسرای زواره

۲۱) کاروانسرای صفوی ده بید

۲۲) کاروانسرای صفوی امین آباد

۲۳) کاروانسرای جمال آباد

۲۴) کاروانسرای نیک پی

۲۵) کاروانسرای جم نزدیک تبریز

۲۶) کاروانسرای مادرشاه

۲۷) کاروانسرای ده بید دوره قاجار

۲۸) کاروانسرای اردکان

۲۹) کاروانسرای اتابکی

۳۰) کاروانسرای مشیری

۳۱) کاروانسرای راهدار

۳۲) کاروانسرای حوض سلطان دوره قاجار

۳۳) کاروانسرای علی آباد

۳۴) کاروانسرای منظریه

۳۵) کاروانسرای رباط زندان

۳۶) کاروانسرای جلفا در ساحل رود ارس.

باید توجه داشت که به تعدادی کاروانسرا نیز در متن مقاله قبلاً اشاره شد. و تعداد کاروانسراهای ایران بسیار بیش از این تعداد است. در پایان لازم به یادآوری است که تعمیر و مرمت این رباط ها و کاروانسراها و تبدیل آنها به مهمانسراهای با امکانات مدرن که ساختمان بعضی از آنها به دو هزار سال پیش می رسد و در چند برهه زمانی نیز تجدید ساخت شده، می تواند در حفظ این بناهای ارزشمند تاریخی و جلب گردشگران موثر باشد، و یادآوری این نکته از این جهت است که اغلب این کاروانسراها در وضع بسیار ناهنجاری قرار دارند و رباط های بسیار کهن پیش از اسلام را در حال حاضر می توان دید که چون ریگ روان مسیر آنها را بسته است...

چیزی نمانده تا برای همیشه فراموش شوند، در صورتی که با اندک توجهی به بناهای ارزشمند تبدیل خواهند شد و می توانند سرچشمه درآمدهای چشمگیر جهانگردی برای ما باشند. این کاروانسراها که هنوز آثار آنها در نقاط مختلف کشور ما و در کنار جاده ها به چشم می خورد، علاوه بر آنکه نشان دهنده توجه به راه و راهداری از دوره باستان در ایران و توسعه تجارت در کشور ماست، بیانگر معماری نفیس این ساختمان ها نیز هست و اگر این آثار معماری از زیر خاک و شن خارج شود، مسلماً قابلیت های تاریخی ایرانیان را بیشتر به جهانیان نشان خواهند داد.