به ندرت می توان داستانی را در دوران پس از جنگ ژاپن یافت كه به اندازه حكایت شركت سونی مدیران سراسر جهان را مجذوب خویش ساخته باشد. البته اوایل این داستان به سبب آنكه در دوران جنگ می گذشت بسیار كم شرح داده شده است.
می گویند داستان سونی در یك فروشگاه بزرگ در توكیو آغاز شد، جایی كه در آنجا روز هفتم مه سال ۱۹۴۶ ماسارو ایبوكا و آكیو موریتا شركت مشترك خویش را با نام «توكیو تسوشین كوگیو» تاسیس كردند. بدین ترتیب دو مهندس نابغه در خاكسترهای جنگ جهانی دوم یك اسطوره را آغاز كردند. البته شاید دانستن این تاریخ به عنوان نقطه شروع داستان خیلی درست نباشد، زیرا ایبوكا و موریتا یك دیدار مهم را هم قبل از آن انجام داده بودند _ حدود ده ماه قبل از بمباران هیروشیما. ژاپن پاییز ۱۹۴۴ را می گذراند: «تقریباً هر روز هواپیماهای بی-۲۹ از بالای سرمان می گذشتند. این هواپیماها پس از ریختن بمب های خود بر روی توكیو، كاوازاكی و یوكوهاما به هنگام بازگشت آسمان منطقه ما را در اشغال خویش در می آوردند.» موریتا در كتاب زندگینامه خویش با ذكر جملات فوق به یادآوری آن دوران می پردازد.
تا آن زمان جوان ۲۳ ساله تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته فیزیك در اوزاكا به پایان رسانده بود و یك دوره آموزش افسری را هم تمام كرده بود. او در مهمترین پروژه تحقیقاتی ارتش به كار اشتغال داشت: واحدی ویژه با بودجه ای كه در آن زمان یك ركورد بود (۲۰۰ میلیون ین) تسلیحات و بمب های هدایت شونده و تجهیزات دید در شب ابداع می كرد. موریتا می نویسد: «برای من بسیار جذاب و وسوسه برانگیز بود كه در تیم اجرای پروژه حضور داشته باشم.»
ایبوكا كه دوازده سال بزرگتر از شریكش بود نیز عضو كلیدی همین گروه بود. وی یك مسیحی متعصب محسوب می شد و به عنوان مهندس فنی در نیروی دریایی فعالیت می كرد. مهمترین موفقیت او تا آن زمان اختراع اولین دستگاه ژاپنی ویژه جست وجوی زیردریایی به حساب می آمد. ۱۴۰ عدد از دستگاه های مذكور از اوایل سال ۱۹۴۴ در نیروی هوایی امپراتوری به خدمت گرفته شدند. سال ۱۹۹۶ به مناسبت پنجاهمین سال تولد شركت تاریخچه آن منتشر شد. در این تاریخچه از دستگاه جست وجوگر یاد شده به نیكی یاد شد و اختراع ایبوكا چنین توصیف گردید: «گزارشی كه بعد از اتمام جنگ منتشر شد نشان داد كه این دستگاه تا چه حد كارآیی دارد.» البته در این گزارش ذكر نشده كه چه تعداد از زیردریایی های آمریكایی با كمك دستگاه های جست وجوگر مذكور هدف قرار گرفته اند.
ایبوكا و موریتا برای اولین بار در پاییز ۱۹۴۴ با یكدیگر ملاقات كردند- آن هم در مقام دو عضو گروه فوق سری موسوم به «كمیته تحقیقات جنگ». آنها طی دیدار مذكور پیرامون نحوه دفاع از ارتش امپراتوری ژاپن در مقابل آمریكایی ها گفت وگو كردند. همین گفت وگوها مبنای تداوم همكاری اسطوره ای بنیانگذاران شركت سونی شد. موریتا پیرامون همكاری های خویش با ایبوكا طی دوران جنگ می نویسد: «با گذشت زمان ما بدون آنكه موفق شویم كلاهك های جست وجوگر حرارتی را به مرحله نهایی برسانیم آشنایی و نزدیكی بیشتری نسبت به یكدیگر پیدا می كردیم.»
این دو كارشناس طی ماه های بعد مشتركاً تلاش می كردند كاری را انجام دهند كه به لحاظ فنی غیر ممكن بود. همین رفتن به دنبال غیر ممكن ها بعدها یكی از اصولی بود كه آنها در سونی پیروی می كردند، شركتی كه همواره خواسته همه ابداعات و كارها را خودش به تنهایی انجام دهد. از همان دوران ها هم بود كه این دو نفر نسبت به آمریكا احساسی بین دوستی و نفرت پیدا كردند- بعدها گاه در آنها یكی از این دو احساس شدت می گرفت و مدتی بعد احساس دیگر. چنین برداشتی از آمریكا می تواند توجیه گر بلندپروازی ای باشد كه سال ها بعد سونی با آن ایالات متحده را فتح كرد. مدت ها است كه مارك سونی براساس نظرسنجی ها در آمریكا مطمئن ترین مارك در میان مردم محسوب می شود.
البته اوایل دستیابی به موفقیت مذكور اصولاً قابل تصور نبود. موریتا می نویسد: «خبر بمباران هیروشیما برایم غیر قابل درك و تصور بود. شكاف و فاصله تكنولوژیكی میان آمریكا و ژاپن فوق العاده زیاد به نظر می رسید.»
با همین تفكرات دوران پس از جنگ برای موریتا آغاز شد. او و ایبوكا هیچ فرصتی را از دست ندادند و بلافاصله دست به كار شدند. آنها از طریق روابط فامیلی خویش حامیان با نفوذی پیدا كردند- پدر موریتا یك كارخانه دار سرشناس (فعال در زمینه تولید مشروبات موسوم به ساكی) بود و پدر زن ایبوكا هم طی دوران جنگ سمت وزیر امور تربیت و پرورش ژاپن را بر عهده داشت. آنها از طریق حامیان با نفوذ خویش سرمایه لازم برای تاسیس شركت را به دست آوردند و سونی اوایل سال ۱۹۴۶ تاسیس شد. ایبوكا طی سخنرانی خویش به مناسبت افتتاح شركت اظهار داشت: «ما تكنولوژی مورد نیازمان را خود ابداع كرده و رواج می دهیم تا بدین ترتیب از مشكلاتی كه شركت های بزرگ به آن دچار هستند اجتناب كرده باشیم.» موریتا می گوید: «ما در آن زمان به دنبال محصولات جدید و اصولی كارآمد بودیم و می خواستیم كالاهای مصرفی كاملاً نوین و با ساختارهای اختصاصی روانه بازار كنیم.»
این ایده در مدیران سال های اخیر سونی هم وجود داشته است. در سال های اول تاسیس سونی سخنان ایبوكا و موریتا عمدتاً حول محور تقسیم وظایف در شركت بود: پیرترها ابداع می كردند و جوان ترها فروشنده بودند. ایبوكا و موریتا از همان آغاز كار متفق القول بودند كه نباید هیچ كدام از آنها به تنهایی تصمیم بگیرد. بدین ترتیب یكی از اصول مهم دستیابی به موفقیت توسط آنها شكل گرفت. به زودی در شركت تنها كالاهایی تولید می شد كه در تمام دنیا فروش داشتند. البته شروع فعالیت ها در ژاپن دشوار بود. توكیو تسوشین كوكیو (نام سابق سونی) سال ۱۹۴۶ اولین محصول خود را كه یك پلوپز برقی بود طراحی كرد. در این پلوپز برنج به خوبی- نه خشك و نه خمیر- می پخت. دستگاه مذكور هیچگاه به بازار عرضه نشد. ابداع یك بالش الكتریكی گرم كننده اندك موفقیت بیشتری به همراه آورد. این بالش در دوران پس از جنگ كه كمبود دستگاه های گرم كننده وجود داشت می توانست مورد استقبال قرار گیرد، اما استفاده از آن غالباً به سوختن لباس ها و پتوها می انجامید. بالاخره شركت توانست در سال ۱۹۵۰ با تولید اولین نوار ضبط صوت و دستگاه پخش آن در بازار ژاپن یك نقطه عطف پدید آورد. ایبوكا و موریتا در آن زمان بیش از صد كارمند داشتند، اما هنوز هم شركت آنها كوچك و كم اهمیت بود.
این وضعیت در یكی از روزهای سال ۱۹۵۳ تغییر كرد. در آن روز آكیو موریتا برای اولین بار پا بر خاك آمریكا گذاشت. او به ایالات متحده سفر كرده بود تا در نیویورك یك گواهی اعطای مجوز را در شركت «وسترن الكتریك» امضا كند. غول آمریكایی در آن زمان به موریتا امتیاز یك محصول كوچك را كه در آزمایشگاه های موسوم به «بل» ابداع شده بود، فروخت: ترانزیستور. موریتا بعدها از آن اتفاق چنین یاد می كند:
«هنگامی كه قرارداد را امضا كردم، دست اندركاران شركت وسترن الكتریك برایم شرح دادند كه اگر می خواستند محصولات مصرفی را به ترانزیستور مجهز كنند تنها می شد از این دستگاه در تولید تجهیزات تقویت شنوایی بهره گیرند. البته ما هم اصلاً علاقه ای به بازار كوچك دستگاه های شنوایی نداشتیم.» بدین ترتیب یك افسر ژاپنی توانست در نیویورك تنها هشت سال پس از جنگ با پرداخت ۲۵ هزار دلار یكی از مهم ترین اختراعات پس از كشف بمب اتم را از ابرقدرت جهان برباید. موریتا می نویسد: «من سوار بر موج امید شنا می كردم.» امید وی هم بیهوده و سراب نبود. چهار سال بعد آنها شروع به فروش اولین رادیوهای ترانزیستوری جیبی در دنیا كردند. ایبوكا و موریتا تا قبل از آن «با اعتقاد به برتری تكنولوژیكی غرب بزرگ شده بودند.» (به گفته موریتا)- اما از آن زمان به بعد خود تاریخ صنعت را رقم می زدند.هرگامی كه آنها بر می داشتند قدمی برای رهایی از برتری غرب محسوب می شد.
مدتی پس از تولید كوچك ترین رادیوی دنیا اولین تلویزیون تمام ترانزیستوری دنیا، اولین دستگاه ضبط ویدیویی ترانزیستوری، یك سیستم تلویزیون رنگی «تری نیترون» و بسیاری ابداعات بزرگ شكل گرفتند. از میان ابداعات مذكور شاید بتوان گفت واكمن و دستگاه های استریوی قابل حمل در جیب شلوار تا به امروز مشهورترین آنها بوده اند. البته شكست هایی هم وجود داشته اند: از آنجایی كه ایبوكا و موریتا مغرورتر از آن بودند كه سیستم ابداعی ویدیویی خویش موسوم به بتاماكس را در اختیار دیگران قرار دهند، سیستم VHS كه توسط رقیب اصلی یعنی شركت ماتسوشیتا اختراع شده بود در جهان به قدرت اول بدل شده است. با این حال در مورد تكنولوژی «دیسك فشرده» (كمپاكت دیسك) كه توسط سونی و فیلیپس ابداع شده بود، اشتباه مذكور تكرار نشد: امروز این نوع CD در سراسر جهان به یكی از لوازم عادی در منزل تبدیل شده است. بانیان تكنولوژی مذكور موفقیت های بزرگی را از این رهگذر به دست آورده اند.
موریتای پیر اواسط دهه هشتاد با روحیه ای كه نشان از سرمستی جوانی داشت، نوشت: «رواج CD به معنای آغازی بر یك دوره جدید است: آدم موسیقی را دقیقاً به همان صورتی كه نواخته شده می شنود- هیچ گونه صدای خش خش نوار و یا صدایی جانبی احساس نمی شود.» بدین ترتیب موریتا بار دیگر خود را به عنوان یك پیشرو و پیشگوی بزرگ مطرح كرد، زیرا به راستی بعد از آن دیگر هیچ كس نتوانست از نوارهای كاست معمولی در مقابل CD دفاع كند. البته تحقیقات و فناوری همواره تنها یكی از بسترهای فعالیت در داستان شركت سونی بوده اند. عامل دوم و موتور مهم حركت مفاهیمی بوده اند كه بنیانگذاران شركت از نتایج حاصل از جنگ جهانی دوم آنان را به دست آورده اند. احساس حسادت و رقابت با آمریكا همانقدر در ایبوكا و موریتا ریشه دوانده بودند كه حس بخشش و اعتقاد به لزوم یادگیری از غرب. سال ها بعد از پایان جنگ ایبوكا در اتوبیوگرافی خویش اولین احساس خود از اشغالگران آمریكایی را چنان شرح می دهد كه به خوبی رفتار سرسختانه و انعطاف ناپذیر بنیانگذاران سونی را می توان با آن توجیه كرد: «وقتی سلاح ها و تجهیزاتی را كه بر بار كامیون های ارتش آمریكا از داخل خیابان های توكیو عبور داده می شدند می دیدم، پیش خودم فكر می كردم كه ما با چه كشور قدرتمندی جنگیده ایم! در آینده باید حتماً به لحاظ فناوری از آمریكا سبقت جوییم.»
بدین ترتیب هنگام تاسیس شركت در سال ۱۹۴۶ توجه به برتری آمریكا كاملاً محسوس بود. البته وقتی سال ۱۹۵۷ ایبوكا و موریتا قصد داشتند اولین رادیوی ترانزیستوری جیبی خود را روانه بازار كنند و به دنبال نامی جدید و مناسب برای شركتشان می گشتند دیگر آمریكا كمتر از گذشته به نظرشان دشمن می رسید. لذا یكی از كلمات رایج در آن زمان در آمریكا یعنی Sonnyboy را با عبارت لاتین Sonus تركیب كردند و از آن كلمه Sony را پدید آوردند.
نامگذاری جدید با یك اتفاق دیگر هم توأم بود و آن اینكه شركت به تجارت با آمریكا متمایل شد. ایبوكا و موریتا دریافتند كه در درازمدت مهمترین بازار آنها به ویژه در بخش ابداعات جدید ایالات متحده خواهد بود. آنها به این نتیجه رسیدند كه هركس بتواند در آنجا نفوذ كند می تواند در تمام دنیا فعالیت های خود را گسترش دهد.
اواخر دهه پنجاه بسیاری از شركت های دیگر ژاپنی نیز به همین نتیجه رسیدند- به عنوان مثال تویوتا اولین خودروهای شخصی خویش را به آنسوی اقیانوس آرام فرستاد. با این حال شاید بتوان سونی را تنها شركت ژاپنی دانست كه حاضر شد تمام سیاست های خویش را مبتنی بر مقتضیات تجارت در ایالات متحده شكل دهد. موریتا با یادآوری آن سال ها می نویسد: «باید اعتراف كنم اوایل سعی می كردیم عبارت Made in Japan (ساخت ژاپن) را تا حد ممكن كوچك بر روی محصولاتمان چاپ كنیم.»
البته موضوع در اختیار گرفتن بازار آمریكا برای ژاپنی های نسبتاً تازه وارد بسیار مهمتر از اینها بود. موریتا اوایل هنگام سفر به نیویورك در هتل های ارزان قیمت اقامت می گزید و در رستوران های سلف سرویس غذا می خورد. بسیار اصرار داشت كه یك شركت ژاپنی واسطه آنها با مشتریان آمریكایی نباشد. او شركت نمایندگی سونی در آمریكا را شخصاً تاسیس كرد و به خاطر وجود این شركت زن و فرزندانش را به نیویورك آورد. یكسال تمام خانواده موریتا كوشیدند تا خود را با راه و رسم زندگی آمریكایی منطبق سازند، اما بعد بروز یك مرگ در خانواده، آنها را وادار به بازگشت به موطن خویش كرد. البته ۱۵ سال بعد در سال ۱۹۷۶ مجله نیوزویك در مورد موریتا نوشت: «او مردی بود كه به تنهایی تصور جهانیان از تجار ژاپنی را تغییر داد.» به جز یوكو اونو، همسر جان لنون (خواننده معروف)، در آن زمان در غرب هیچ كس شهرت دو رئیس جوان سونی را نداشت.
ارتباط موریتا با غرب از همان آغاز وضعیتی پیچیده داشت.
رویگردانی موریتا از غرب سال ۱۹۸۹ دوباره آغاز شد. او در آن سال با همراهی شینتارو ایشی هارا، سیاستمدار ملی گرا، كتابی را تحت عنوان «ژاپنی كه می تواند نه بگوید» منتشر ساخت. به یكباره وی به یكی از مخالفان سرسخت غرب بدل شد: «ما در تجارت ده سال آینده را در نظر داریم، در حالی كه آمریكایی ها تنها در مورد سود ده ماه آینده فكر می كنند.» مدیر سونی با این عبارت به مسخره شركت های آمریكایی پرداخت. انتشار كتاب او عواقب زیادی در بر داشت. درست در همان زمان سونی با یك سرمایه گذاری فوق العاده كلان یكی از شركت های اصلی هالیوود به نام كلمبیا پیكچرز را خرید و ترس از تفوق شركت های ژاپنی را در آمریكا گسترد. این زمانی بود كه ژاپن تحقیرهای زمان جنگ را خاتمه داد و موفقیت اقتصادی بلامنازع خویش را به رخ جهانیان كشید. سونی تجسم این موفقیت بود، موفقیتی كه البته مدت زیادی به طول نینجامید.
طی دهه نود ژاپن دچار بحران عظیم شد. در این دوران پیری بر موریتا مستولی گشت و همزمان با آن تغییراتی نیز در نظراتش پدید آمد: «اگر سیستم اقتصادی ژاپن كمبودهای زیادی داشته باشد، قطعاً یكی از آنها هماهنگی كم با غرب است.» او این عبارت را در سال ۱۹۹۳ در مقاله ای در مجله «آتلانتیك مونثلی» نوشت. او به كشورش توصیه كرد تا همانند غرب ساعات كار پرسنل را بكاهد و به غرب هم توصیه كرد تا همانند ژاپن انضباط (دیسیپلین) و نظم در كار را افزایش دهد. چندی بعد موریتا دچار سكته قلبی شد و تا زمان مرگش یعنی سال ۱۹۹۹ هیچگاه از عوارض آن كاملاً رهایی نیافت. ایبوكا نیز كه طی سال های آخر عمر خود سرگرم شیوه های درمان سنتی آسیایی بود، دو سال قبل از آن فوت كرده بود.
