در استان ایلام که مهد تمدن باستان بشمار می رود آثار تاریخی و مکانهای باستانی بسیار وجود دارد. یکی از آنها شهر تاریخی قلعه تُل است که از شهرهای لرنشین استان خوزستان بوده و در بخش مرکزی شهرستان باغ ملک قرار دارد. قلعه تل نام قلعه ای تاریخی در این شهر است.
سکونت در شهر قلعه تل با استناد آثار تاریخی به گذشته ای بسیار دور و دوران پادشاهی عیلام باز می گردد. این پادشاهی حدود ۵۰۰۰ سال پیش در پهنه ای از جنوب غرب و غرب ایران کنونی قرار داشت و از چندین شهر و ناحیه مهم تشکیل می شد که معروف ترین آنها آنزان یا آنشان بود که گمان می رود اطراف شهر ایذه کنونی بوده است. اهمیت این شهر و نزدیکی شهر کنونی قلعه تل با آن و نیز احتمال عبور کاروان های بین شهر آنزان و شوش از مسیر میانکوهی منطبق بر دشت قلعه تل بر احتمال رونق حیات این شهر در روزگار عیلامیان می افزاید.
از آثار عیلامی کشف شده در این شهر، دو سنگ بزرگ است که سال ها پیش هنگام حفر زمین برای ساخت و ساز، از زمین بیرون آورده شدند. یکی از این سنگ ها پایه ستون و دیگری سنگی منقوش به پیکره چهار نفر است که دو نفر روبروی دو نفر دیگر دست به سینه ایستاده اند. وجود منابع آب و خاک مناسب برای کشاورزی و مراتع وسیع و غنی در کوه های اطراف قلعه تل، وجود جمعیت یکجانشین و کوچ نشین در این منطقه را محتمل می سازد.
علاوه بر سابقه حیات دیرین در قلعه تل که عمدتاً با هاله ای از ابهام همراه است، بخش دیگری از سابقه حیات شهر قلعه تل که از آن زمان تا کنون استمرار دارد، به دوره قاجاریه و اندکی قبل از آن باز می گردد. این حیات دارای نماینده ای پابرجاست که روی تپه ای مشرف به دشت و رودخانه جاری در پای آن به شکل قلعه ای پر هیبت ولی رنگ و رو باخته خود نمایی می کند. این قلعه توسط محمد تقی خان بختیاری ساخته شده است. وی که هم عصر با حکومت فتحعلی شاه قاجار بود، شورش خود علیه حکومت مرکزی را از اواخر این دوران آغاز و تا وقتی که در دوره حکومت محمد شاه قاجار دستگیر و به تهران منتقل شد، فرمانروایی منطقه بختیاری حاشیه زاگرس را در این بنا به عهده داشت.
از این قلعه برای فرماندهی قشون استفاده می شد. وصف این قلعه و حیات اجتماعی درون و بیرون آن که نشانی از سکونت در این شهر را به همراه دارد، در سفرنامه سر هنری لایارد (شهروند انگلیسی) ذکر شده است.
شهرتاریخی قلعه تل نخست در اطراف تپه ای بنا شده که زیر بنای قلعه موجود شهر است. این قلعه بر روی تپه ای طبیعی قرار دارد که بر اساس گفته ها بخشی از ارتفاع آن بصورت مصنوعی ایجاد شده است.
قلعه دارای چهار برج و به شکل مربع ساخته شده و در یکی از زاویه های آن یک عمارت چهار ضلعی احداث شده بود که در طبقه فوقانی آن "لامردون" و یا مهمان خانه قرار داشته است. در طبقه تحتانی راهرو مسقف طویلی این ساختمان را به محوطه مرکزی قلعه متصل می ساخت. قلعه دارای دو حیاط بود که قسمت بیرونی جهت میهمانان و مستخدمین و گارد محافظ و قسمت داخلی مخصوص خانواده خان شامل خانواده محمد تقی خان و برادرش آکلبعلی بود.
قلعه بلندترین نقطه و گویاترین نشانه شهر برای تازه واردان به شهر یا مسافرانی است که از مسیر ارتباطی اهواز به اصفهان عبور می کنند. در پای این قلعه رودخانه ای جاری است که آب چشمه هایی را به رودخانه گلال انتقال می دهد. این رودخانه منبع تأمین آب اراضی فراوانی در قلعه تل و بوگری است که عمدتاً زیر کشت صیفی جات و برنج هستند. روستای بوگری که اینک به شهر قلعه تل بسیار نزدیک شده یکی از نقاط سرسبز و خوش عطر دشت قلعه تل محسوب می شود. یکی از چشمه های مسدود شده در پای این قلعه از قدیم مهمترین منبع تأمین آب ساکنان بود که تا مدت ها آب پاک و گوارایی داشت.
مسیر دسترسی
شهر قلعه تل که از مکانهای باستانی ایران در خوزستان محسوب میشود، در شرق اهواز و در سمت راست جاده ارتباطی اهواز ـ (هفتکل) ـ باغملک ـ ایذه ـ اصفهان، پس از عبور از شهر باغ ملک قرار دارد.
