محمد باقر بن محمد تقی بن المقصود علی المجلسی معروف به علامه مجلسی یا مجلسی دوم (۱۰۳۷ ـ ۱۱۱۰ق) و از معروفترین علما، فقها و محدثان در جهان اسلام است. وی از صاحب منصبان با نفوذ شیعه در عصر صفویه و صاحب کتاب حدیثی بحار الانوار است.
او در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه، فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه متخصص بود. از مشهورترین استادان وی می توان ملا صالح مازندرانی، ملا محسن فیض کاشانی، سید علی خان مدنی و ملا خلیل قزوینی را نام برد. همچنین معروفترین شاگردان او عبارتند از: میرزا عبدالله افندی اصفهانی، سید نعمت الله جزایری، شیخ عبدالله بحرانی، محمد بن علی اردبیلی، میرزا محمد مشهدی، میر محمدحسین خاتون آبادی، سید ابوالقاسم خوانساری.
مجلسی دارای آثار بسیاری است که از جمله آنهاست: بحارالانوار، مرآة العقول، حق الیقین، زاد المعاد، تحفة الزائر، عین الحیات، حیاة القلوب، جلاء العیون، حلیة المتقین.
ولادت و نسب:
وی در سال ۱۰۳۷هـ ق در اصفهان به دنیا آمد. ولادت او مصادف با حکومت صفویان و آخرین سال سلطنت شاه عباس اول بوده است. پدرش از بزرگان و مجتهدان سرشناس عصر خویش و از شاگردان شیخ بهایی، ملا عبدالله شوشتری و میرداماد بود. مادرش، دختر صدرالدین محمد عاشوری قمی است که از خاندان علم و فضیلت به شمار می‌روند.
همسر و فرزندان:
گفته شده وی دارای ۳ همسر بود که از آنها صاحب ۴ پسر و ۵ دختر گردید.
خاندان مجلسی:
خاندان علامه مجلسی از جمله پر افتخارترین خاندان‌های شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار دیده می‌شود.
جد اعلای پدری وی حافظ ابونعیم اصفهانی از محدثان و حفاظ است. پدربزرگ محمد باقر، «ملا مقصود» بود که وی را شاعری باتقوا و دانشمندی فاضل توصیف کرده‌اند. جد پدری او دختر کمال الدین شیخ حسن عاملی نطنزی اصفهانی است. برادران مجلسی، میرزا عزیزالله و ملا عبدالله هستند که محدث نوری آنان را مدح کرده است. آمنه بیگم مشهورترین خواهر مجلسی است که از دانشمندان زمان خود و همسر ملا صالح مازندرانی است.
علت شهرت به «مجلسی»:
گفته شده که چون جدّ او دارای مجالس پر شور بوده یا این که در اشعارش از تخلّص «مجلسی» استفاده می‌کرده، به این نام شهرت یافتند. نقل دیگر آن است که چون محمدتقی در قریه «مجلس» اصفهان می‌زیسته است این خاندان به مجلسی معروف گردیدند.
تحصیلات:
وی از همان ابتدا تحت تربیت پدری عالم قرار گرفت و علاقمند به فراگیری همه علوم دینی بود. خود او می‌نویسد:
من از عنفوان جوانی شیفته انواع علوم دینی بوده و به آن عشق می‌ورزیدم و به فضل خدا به بوستان‌های دانش راه می‌یافتم. سپس به برداشت درست یا نادرست آن علم واقف می‌شدم تا آن که از میوه‌های گوناگون و گل‌های رنگارنگ آن برای خویش فراهم ساختم. من از هر آبشخوری جرعه‌ای نوشیده و از هر خرمنی خوشه‌ای برگرفتم.
مقام علمی:
علامه مجلسی آنچنان شهرتی در علوم مختلف اسلامی دارد که محتاج هیچ بیان و توضیحی نیست. وی از جمله بزرگانی است که از جامعیت خاصی برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه تخصص داشت. این علوم در کنار علوم عقلی همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز و بی‌نظیر ساخته است.
علامه ریزبینی و نکته سنجیهای بسیار زیبایی پیرامون روایات مشکل دارد. بیان‌های علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است. وی علاوه بر علومی چون روایات اهل بیت(ع) در فقه نیز تبحری بالا داشته، گرچه اکثر مجلدات فقهی بحار، پاکنویس نشده است.
خدمات سیاسی، علمی و فرهنگی:
- مبارزه با اعتقادات و افکار صوفیه و برخورد با صوفیان.
- تألیف کتب مختلف در موضوعات گوناگون فقه، تفسیر، کلام، حدیث، تاریخ، دعا و تألیف دائرة المعارف حدیثی بحارالانوار با جمع آوری روایات و تبویب موضوعی آن.
- تألیف و ترجمه برخی از منابع دینی با زبان ساده فارسی برای استفاده مردم عادی.
- فتوا دادن و پاسخ به مسائل دینی مردم در نهایت سهولت.
- اصلاحات مذهبی و مبارزه با مراکز فساد و بت خانه‌ها و منع مسکرات.
- اقامه نماز جمعه و جماعات و ایجاد مجالس وعظ و خطابه.
- قبول مناصب قضاوت و شیخ الاسلامی در زمان شاه سلطان سلیمان و شاه سلطان حسین و استفاده از نفوذ خود در برپایی مبانی شیعه .
- حل و فصل مرافعات و دعاوی مردمی.
وفات علامه مجلسی:
علّامه مجلسی بعد از یك عمر گرانبها و تعلیم و تربیت صدها شاگرد دانشمند، و تألیف و تصنیف و ترجمه ده ها كتاب سودمند و مؤثّر دینی به عربی و فارسی، و آن همه آثار خیری كه از خود به یادگار گذارد، مطابق نقل «رَوضات الجنّات»... در شب بیست و هفتم ماه مبارك رمضان سال 1110 هجری، اوائل سلطنت شاه سلطان حسین صفوی در سنّ هفتاد و سه سالگی چشم از این جهان فانی فرو بست و روح پر فتوحش به آشیان جنان پرواز نمود، و در مسجد جامع اصفهان پهلوی پدر علّامه اش ملّا محمدتقی مجلسی مدفون گردید. آرامگاه مجلسی از زمان درگذشتش تا كنون همواره مزار مجاورین و مسافرین از زن و مرد مسلمان بوده است.
این شعر، مادّه تاریخ روز و ماه و سال رحلت آن مرحوم است و الحق كه نیكو سروده شده است:
ماه رمضان چو بیست و هفتش كم شد
تاریـــخ وفـــات بــاقـــر اعـــلـــم شــــد
توضیح اینكه جمله «ماه رمضان» بحساب ابجد (1137) می شود كه اگر بیست و هفت از آن كم كنیم (1110ق) خواهد شد!
