صرف نظر از زمان وحی آیه ها، ملاحظه می شود که اولین سوره قرآن سوره الفاتحه می باشد. با کمی دقت ملاحظه می شود که تمام سوره های قرآن «جز سوره توبه» با بسم الله الرحمن الرحیم شروع می شوند و هیچکدام شماره ندارند، جز آنکه در آغاز سوره الفاتحه آمده و اولین آیه قرآن میباشد. به عبارت دیگر اولین آیه آن سوره فاتحه می باشد.
این ویژگی انسان را به تفکر وا می دارد و این سؤال مطرح می شود که دلیل این تمایز چیست؟ با تعمق در واژه های این سوره و ترتیب توالی آنها موارد زیر ویژگیهای قابل استنتاج می باشد:
1 - بسم الله الرحمن الرحیم آیه ایست که صفات رحیم و رحمان بودن پروردگار را مطرح می نماید.
آیا دلیل خاصی وجود دارد که از میان اسامی متعدد خداوند که در قرآن آمده است رحیم و رحمان بودن پروردگار در صدر دیگر پیامهای قرآن قرار دارد و زینت بخش دروازه ورودی قرآن شده است؟
2 - از سوی دیگر می بینیم که در متن این سوره به این دو صفت بصورت یک آیه مستقل اشاره می شود (آیه سوم سوره الفاتحه).
3 - آیه های 1 تا 4 بیانگر صفات خداوند می باشند و 3 آیه آخر تقاضاهای یک مؤمن را برمی شمارد.
4 - صفت رحیم بر صفت رحمان تقدم دارد. رحیم نشانه عشق خداوند به انسانهای مؤمن و رحمانیت نشانه محبت خدا به کلیه انسانهاست. تمایز عشق بر محبت تقدم و الویتی است که انسان مؤمن بر دیگر انسانها دارد. ولی در عین حال غیر مؤمنین از رحمانیت پروردگار برخوردارند. بنابراین اولین استنتاج این است که :
قرآن در اولین آیه بر تبعیض خط بطلان می کشد.
همچنین ملاحظه میگردد که رحیم و رحمن دو بار تکرار شده و توالی صفات رحیم و رحمان حاکی از اینست که قرآن قلب/دل انسان را در مرحله ای مقدم بر عقل قرار داده است. عبارت الایمان بالنیه و عبارات مشابه آن که در قرآن، احادیث، نهج البلاغه و منابع معتبر اسلامی به کرات آمده است، مؤید اهمیت قلب/دل و تقدم آن بر مغز است. از سوی دیگر می بینیم که رحیم و رحمان قبل از روز قیامت تکرار شده است. این تکرار و ترتیب آن مؤید تقدم قلب/دل بر مغز و نیز اهمیت و نقش قلب/دل در اعمال انسان است. و از آن جائی که عمل انسان مصور خرد و عاطفه انسان است لذا می بینیم که این آیه در حالی که اولویت را به قلب و اعمال برخاسته از آن می دهد ولی به بعد عقلانی رفتار نیز توجه نموده و ترکیب هر دو را توصیه می نماید.
می بینیم که سوره توبه با بسم الله الرحمن الرحیم شروع نمی شود. دلیلش این است که سوره توبه از تنبیه اعمال بد بحث می نماید و تنبیه کردن با رحیم و رحمانیت فاصله بسیار دارند. این موضوع دلیل دیگری بر توجه ویژه اسلام به قلب و رفتار برخاسته از قلب می باشد.
آیه پنجم این سوره ( ایاک نعبد و ایاک نستعین) در واقع پیمان بین انسان و پروردگار است. انسان اعلام می دارد که فقط خداوند را پرستش می کند نه کس دیگری را. گر چه این پیمان از طریق دو واژه ( ایاک و نعبد) بیان می گردد ولی در زیر آن دریائی از معنی نهفته است. اولا اعتراف به یگانه پرستی است. ثانیا بر بت پرستی و شرک خط بطلان می کشد. چون اگر قرار باشد انسان خدائی را بپرستد که در 4 آیه اول سوره فاتحه توصیف شده دیگر بت پرستی مفهومی نخواهد داشت. دومین قسمت این آیه (ایاک نستعین) در واقع مکمل قسمت اول است و نتایج دوگانه فوق را استوارتر می نماید. بدین معنی که نه تنها فقط پروردگار را بندگی می نماید بلکه او را تنها منبع کمک و استعانت اعلام می دارد و فقط از او یاری و مدد می جوید نه از دیگران.
آیه ششم این سوره آنچه را که بشر در برابر عهدی که با پروردگارش در آیه پنجم بسته است تقاضا می نماید بیان می کند. پاداشی که تقاضا می شود اینست که خداوند راه مستقیم را به بندگانش نشان دهد. بنابراین پیام بنیادی که در این آیه نهفته است این است که:
پاداش بندگی خدا نمودن به راه راست رهنمود شدن است.
آیه هفتم سوره الفاتحه بر افراد و یا عواملی که ممکن است بشر را از راه خدایی منحرف نمایند، راه را می بندد و ویژگیهای راه مستقیم را بیان می کند. این آیه سه ویژگی اساسی برای راه مستقیم معرفی مینماید. این ویژگیها عبارتند از:
1- راه مستقیم نعمتهای خداوند را در بردارد. یعنی کسی که در راه خدا حرکت کند نعمتهای خداوند توشه راهش میباشد.
2- راه مستقیم از راه مغضوبین خداوند جداست.
3- راه مستقیم از راه گمراهان جداست.
مطالبی را که درباره سوره الفاتحه بیان گردید میتوان بصورت زیر خلاصه نمود:
1- این سوره رحیم و رحمان بودن خداوند را بعنوان الگوئی که لازمه ایمان است معرفی می نماید. دل/قلب انسان را بعنوان مبناء اعتقادات معرفی می نماید.
2- صفت رحیم حاکی از نعمت های ویژه خداوند برای مؤمنین است.
3- صفت رحمان نشانه فیض خداوند برای بشریت (حتی) غیر مسلمانان است که مؤید این است که اسلام تبعیض قائل شدن را رد می نماید.
4- این آیه چند اصل مهم اعتقادی اسلام را معرفی می نماید. این اصول عبارتند ازآفرینش جهان هستی توسط خداوند متعال، این که خداوند مالک روز قیامت است، فقط خداوند شایسته پرستیدن است، خدا پرستان فقط به خدا پناه می برند و استعاعت طلب می نمایند، بندگان مؤمن راه مستقیم را آرزو می کنند، راه مستقیم نعمت خداست که به بندگانش هدیه می فرماید، راه مستقیم با راه مغضوبین خداوند و گمراهان فرق دارد.
و بالاخره چکیده دستورالعمل رفتاری این آیه در این خلاصه میشود که:
ایده آل پرهیزکاران در راه مستقیم حرکت کردن و بهره مندی از نعمات خدائی است.
در حقیقت این آیه چهار چوب کلی و مسیری را که یک فرد باید طی نماید تا رستگار شود معرفی می نماید. به این دلیل است که از آیات بسیار اساسی قرآن می باشد و هر مسلمان حداقل ده بار (دو بار در هر نماز) آنرا می خواند. شالوده ای که در این آیه طرح و معرفی شده است در دیگر سوره ها و آیه ها ملاحظه می کنیم.
اگر قرآن را ورق بزنیم ملاحظه می کنیم که سوره البقره بلافاصله بعد از سوره الفاتحه می باشد. در آیه دوم سوره بقره خداوند قرآن کریم را بعنوان منبع بی شک و تردید راهنمای متقین معرفی میکند و در آیه های بعدی از یکطرف شرایط لازم برای متقی بودن را بیان میدارد و از طرف دیگر ویژگیهای گمراهان و کافران را برمی شمارد. (آیه های 3 و 4 بقره)
کاربردهای سوره الفاتحه
الف- کاربرد اجتماعی سیاسی
تقدم و توالی سوره های الفاتحه و البقره و ارتباط و هم خوانی محتوای آنها با اصول علم مشاوره و راهنمائی مطابقت می نماید. در واقع سوره الفاتحه نقش مشاوره را دارد زیرا به امور بنیادی و ریشه ای اختصاص دارد و بقیه سوره های قرآن منابعی هستند که ما را راهنمائی می نمایند (راههای عملی برای رسیدن به هدف).
ازنظر کاربردی این سوره اهمیت ویژه ای دارد. از یکطرف شالوده ایمان را پی ریزی می نماید و از طرف دیگر چهار چوبی برای عملکرد بر اساس ایمان را در اختیار ما قرار میدهد.
اگر قرار باشد که انسان فقط خداوند متعال را پرستش کند دیگر انسان پرستی هائی که در اکثر نقاط جهان و در قالبهای متفاوت دیده می شود از بین خواهد رفت.
در اکثر نقاط جهان (بویژه در آمریکا) پیوستن به احزاب سیاسی انگیزه ایدئولوژیک ندارد و در اکثر موارد دسترسی پیدا کردن به امکانات بیشتر (مالی، سیاسی، اجتماعی، قدرت گرایی) انگیزه اصلی می باشد. سوء استفاده رهبران از ملتهایشان از پدیده های بارز جهان امروز می باشد که در قالب احزاب سیاسی متبلور شده اند. اگر قرار باشد که فقط دست استعانت بسوی خدا دراز کنیم دراین صورت در برابر قدرتمندان اقتصادی و یا سیاسی، خودمان را ذلیل نمی کنیم تا به نان و نوائی برسیم. اگر ملتی به چنین مقطعی برسد قدرتمندان آن جوامع قادر نخواهند بود برای رسیدن به هدفهای شخصی، اقتصادی، سیاسی، و یا هر سه اینها از مردم سوء استفاده نمایند. چون اگر راه ملت راه قرآنی (صراط المستقیم) باشد قدرتمندان راهی جز این در اختیار نخواهند داشت. بنابر این سوره الفاتحه نه تنها راهنمای ملت هاست بلکه راهنمای دولتمردان نیز میباشد.
ب- کاربرد آموزشی
این سوره کاربردی بسیار با ارزش در آموزش کودکان و نوجوانان دارد. همچنانکه این سوره سرآغاز قرآن است باید سرلوحه آموزش کودکان در ممالک اسلامی قرار گیرد. اگر ممالک اسلامی بتوانند نظام های آموزشی خود را در جهتی هدایت نمایند که اعتقاد به روز قیامت در ملتشان قوی باشد، جرم، جنایت، تجاوزگریها، و بی عدالتی از بین خواهد رفت. دانش آموخته گان چنین نظامهای آموزشی هیچگاه اکتشافات علمی خود را نه بر علیه بشریت بکار می برند و نه آنها را در اختیار کسانی می گذارند که چنین قصدی داشته باشند. اینان هرچه مراحل علمی را طی کنند و به اکتشافات جدیدتری دسترسی پیدا نمایند ایمانشان به خالق هستی بیشتر می گردد. اینان هیچگاه دچار منیت نشده بلکه توانائی علمی خود را نعمت الهی تلقی کرده و خداوند را سپاسگزارتر می شوند.
مطالبی که در مورد سوره الفاتحه بیان گردید در 105 بیت اول لیلی و مجنون نظامی نیز دید میشود (نظامی. صفحات 295- 298)
تئوری اسلامی؛ نوآوری و مقایسه آن با تئوریهای علمی
نو آوری پدیده ایست که چون تغییر به همراه دارد با مقاومت روبرو می شود. دانشمندان جامعه شناسی و روانشناسی از دیدگاه های مختلف با نو آوری برخورد کرده و تئوریهای متعددی عرضه نموده اند. صرف نظر از تفاوتهائی که در این تئوریها دیده می شود ولی همه آنها معترفند که مقاومت در برابر پذیرش پدیده نو مشکل ترین مانعی است که در برابر نوآوری ها قرار دارد. بنابراین تلاش کرده اند تا با ارائه تئوریهای مختلف راه حلهائی برای از بین بردن مقاومت عرضه نمایند.
تحقیقات رواشناسی و جامعه شناسی (2003) حاکی از این است که سه دلیل عمده باعث مقاومت در برابر نوآوریها می شود که عبارتند از:
1- پدیده قبلی یا بصورت یک عادت رفتاری درآمده (مثل مشروب خوردن و یا استفاده از مواد مخدر) و یا ابزار و روشی است که تکرار در کاربرد باعث سهولت استفاده شده و بصورت عادت در آمده (مانند روشهائی که یک معلم سالها بکار برده). در هر دو حالت چون ترک عادت مشکل است لذا در برابر آن مقاومت می شود.
2- ترس از دست دادن منافع باعث مقاومت می شود.
3- ترس از رویاروئی با مشکلاتی که از پدیده نو ناشی می شود ایجاد مقاومت می کند.
اگر بخواهیم وجه مشترک کلیه تئوریهائی که در مورد نوآوری عرضه شده بدست بیاوریم متوجه می شویم همگی در ضرورت آگاهی دادن و فرصت برای بررسی پدیده جدید و مقایسه آن با پدیده قدیمی متفق القول هستند.
اینک تئوری نوآوری ادگارد شاین ( 1975، شاین) که پیشتاز روانشناسی صنعتی در آمریکا می باشد و حتی از کارل راجرز (راجرز 1972) که پدر نو آوری نام گرفته گوی سبقت را ربوده بصورت خیلی مختصر توضیح می دهم تا ادراک مطالب بالا و آنچه در بعد می آید آسان تر گردد. در توصیف تئوری شاین تلاش خواهم نمود تا آنرا بصورتی بیان کنم که اولا برای همگان قابل درک باشد ثانیا در کیفیت علمی آن دخل و تصرف صورت نگیرد.
شاین معتقد است که برای ارائه هر پدیده نو ابتدا باید مراحل لازم را مشخص و سپس جدول زمانی برای هر مرحله و نیز فاصله زمانی بین هر مرحله و مرحله بعد را مشخص نمود. اساس این تئوری موفقیت آمیز در از بین بردن مقاومت و متقاعد نمودن افراد ذینفع برای پذیرا شدن پدیده جدید منوط به مهارت نوآوری در تعیین محتوای هر مرحله، ارتباط منجسم و ملموس بین محتوای هر مرحله با مرحله بعد، و بلاخره فاصله زمانی (توقف) که بین هر مرحله با مرحله بعد در نظر گرفته می شود، می باشد. تعداد مراحل به پدیده مورد نظر بستگی دارد و نیز وقفه زمانی بین مراحل مختلف یک پدیده الزامآ باهم برابر نخواهند بود بلکه متخصصین نوآوری با توجه به نوع پدیده و شرائط زمانی، مکانی، ویژگیهای مردم، امکانات مالی، و منابع و ابزارهای فنی مدت زمان وقفه را تعیین می نمایند. شاین مدت وقفه را در محدوده تخصصی نوآورندگان قرار می دهد ولی وجود آن وقفه ها را الزامی میداند.
بردار تصویری زیر این مراحل را نشان می دهد.
شروع ------توقف----ادامه ---- توقف ------ادامه----- توقف-----ادامه------توقف----
انجماد ذوب انجماد ذوب انجماد ذوب انجماد........
اینک نحوه برخورد اسلام را با مصرف الکل و قماربازی که در واقع تئوری نوآوری در اسلام میباشد با استفاده از آیات قرآن بررسی نموده و آنرا با اصول و تئوریهائی که توصیف شدند مقایسه می نماییم. هدف از این بررسی این است که:
1- عظمت و جامعیت روشنی که اسلام در ممنوع کردن الکل و قمار بکار برده، آشکار گردد.
2- آنهائی که لزوم هماهنگی دین را با شرایط زمان مطرح کرده، دستورات قرآن را با مقتضیات قرن بیست و یکم هماهنگ ندانسته و بحث از تجدید نظر و تغییر می نمایند متوجه این واقعیت تلخ (که متاسفانه اکثر مسلمانان با آن رو برو هستند) بشوند که نارسا بنظر رسیدن قرآن صرفا بدلیل عدم توانائی ما مسلمانان در درک قرآن است نه از محتوای قرآن.
منابع تاریخی مؤید این واقعیت است که اسلام در سرزمینی و در مقطع زمانی ظهور کرد که ساکنین آن در اوج جهالت و وحشی گری به سر می بردند. بعضی از مورخین اعراب آن زمان را بصورت علاقه مندان به شعر، شراب و جنگ توصیف نموده اند، (تصور می رود ویژگی چهارم را از قلم انداخته اند...)
عقل سلیم و وجدان بیدار چنین حکم می کند تا پایدار ماندن اسلامی که در چنان مکان و مقطع زمانی ظهور کرده را، دلیل بر عظمت آن بدانیم. از طرفی آگاهی از چالشهایی که اسلام با آن روبرو بوده به ما کمک می کند که درک واقع بینانه تری از اسلام بدست آوریم.
چهار آیه درقرآن وجود دارد که ازمشروبخواری و قمار صحبت می نماید. آیه 219 در سوره بقره اولین برخورد اسلام با الکل و قمار میباشد. در این آیه خداوند به حضرت پیغمبر می فرماید:
یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیها اثم کبیرو منافع للناس و اثمهما اکبرمن نفعها...... ( 219: بقره)
از تو از شراب و قمار سؤال میکنند. بگو: برای مردم درآن دو، گناهی بزرگ و سودهائی وجود دارد و گناهشان از سودشان بیشتر است.
ویژگیهای این آیه عبارتند از:
1- اولین بر خورد اسلام جنبه آگاه کردن دارد. این همان ویژگی است که کلیه تئوریسین های نو آوری در آن متفق القول هستند و ادگارد شاین بر آن تاکید فراوان نموده است.
2- این آیه ابعاد کاملا برجسته و ممتازی دارد که در تئوریهای امروزی دیده نمی شود. اسلام از پدیده مقاومت کاملا آگاه بوده و تلاش کرده است تا از طریق تائید کردن منافع مشروب مکانیزم دفاعی و آنی بوجود نیاورد. از سوی دیگر مردم را از افزونی گناه بر فایده آنها آگاه می سازد. در واقع به مردم آزادی در انتخاب می دهد ولی در ادامه مشروب خواری و قمار بازی را عامل گناهکارانه اعلام میدارد. بنابراین مردم را به ترک آنها تشویق می کند. دو بعدی بودن آگاهی و حق انتخاب بصورتی که ترک عادت را بر انگیزد، ویژگی ممتاز روش اسلامی میباشد.
3- ارتباطی که بین این دو عمل و زیان حاصله ایجاد می کند کاملا ملایم است و در آنان که این اعمال را مرتکب می شوند ایجاد وحشت نمی نماید تا در مقام مقاومت شدید برآیند. در واقع آنان را به تفکر وامیدارد.
4. این موضوع که سوره بقره در مدینه نازل شده است، در خور اهمیت است. اسلام در مکه نه تنها قدرت نداشت بلکه دشمنان فراوان داشت. و قبیله قدرتمند قریش شدیدا با اسلام به مخالفت برخاسته بود. و بلاخره اسلام پیروان چندانی در مکه نداشت. ولی می بینیم که اسلام مورد حمایت مردم مدینه قرار گرفت و تعداد مسلمانان افزایش یافت. در واقع شالوده قدرت اسلام در مدینه پی ریزی شد. بنابر این نزول آیه 219 در مورد مشروب و قمار در مدینه (و عدم نزول آن در مکه) دلیل توجه آگاهی و توجه اسلام به شرایط زمانی، مکانی، امکانات و خصوصیات مردم میباشد که از دیگر اصول لازم نوآوری می باشد.
سوره النساء آیه 43 در مورد مشروبخواری است. متن این آیه چنین است:
یا ایها الذین آمنو لاتقربو الصلات و انتم سکاری حتّی تعلمو ما تقولون.... (سوره نساء آیه 43 )
ای کسانی که ایمان آورده اید آنگاه که مست هستید گرد نماز مگردید ...
اکثر تئوریها و نو آوری ها انجام طرحهای آزمایشی در مقیاس کوچک را از طریق انتخاب افرادی که به پدیده نو اظهار علاقه نموده اند را توصیه می نمایند. در واقع افراد انتخاب شده را بعنوان الگو بکار می برند. ملاحظه می گردد که اسلام از طریق آیه 43 سوره نساء دقیقا همین روش را بکار برده است. این آیه خطاب به همگان نیست بلکه فقط ایمان آورندگان را مورد خطاب قرار می دهد. بنابراین ایمان آورندگان گروه نمونه سازی در تئوری نو آوری اسلام می باشند.
انتخاب این گروه از یک ظرافت خاصی برخوردار است که شایان توجه میباشد. باید توجه نمود که بین جوامع اسلامی دنیای امروز و مسلمانان صدر اسلام بویژه مسلمانان مدینه فرق بسیار اساسی وجود دارد. در دنیای امروز بعضی از مسلمانها فقط اسما مسلمان هستند و دستورات اسلامی را رعایت نمی کنند. ولی در زمان حضرت محمد (ص) گر چه تعداد مسلمان در مقایسه با کل جمعیت شبه جزیره عربستان خیلی کمتر بود ولی آنان که اسلام را پذیرفته بودند به دستورات اسلامی پایبند بوده و آنها را اجراء می کردند.
آیه های سوره های بقره و نساء لحن ملایم و حالت آگاهی دادن دارند و به فرد حق انتخاب می دهند. حق انتخاب در سوره نساء از انتخابی که در بقره داده شده است محدودتر است زیرا انتخاب مشروبخواری در برابر از دست دادن اجازه در نماز خواندن است. محرومیت از نماز برای فرد با ایمان کار ساده ای نیست. البته ترک عادت مشروبخواری هم کار ساده ای نیست.
در سوره المائده لحن صحبت عوض می شود، حالت اخطار پیدا می کند، و توقف مشروبخواری را توصیه مینماید. در آیه 90 این سوره خداوند کریم می فرماید:
یا ایها الذین آمنو انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون
ای کسانی که ایمان آ ورده اید: شراب و قمار و بتها و گروبندی با تیرها پلیدی و کار شیطان است. از آنان اجتناب کنید تا رستگار شوید.
ملاحظه می شود که این آیه دو مسیر را مشخص مینماید. حرکت در مسیری که با مشروب و قمار و بت و شرط بندی سرو کار دارد و مسیر شیطان است. در واقع این مسیر برای یک مؤمن مسیر بسیار وحشتناکی است زیرا با کفر (بت پرستی) و اعمال شیطانی سرو کار دارد. پایان این مسیر به غضب خداوند و آتش جهنم ختم می شود. مسیر دیگر که مسیر مومنان میباشد دوری نمودن از این اعمال است و این مسیر به رستگاری ختم می شود. چون در آیه دوم سوره البقره خداوند قرآن را کتاب ارشاد مؤمنان معرفی می نماید لذا در آیه 90 مائده خداوند مؤمنین را توصیه می نماید تا از شرابخواری و دیگر رفتارهای شیطانی اجتناب نمایند. در آیه 43 سوره نساء از روش ارتباط معکوس استفاده شده بدین معنی که مؤمن را از انجام عمل خدائی منع می کند نه شرابخواری را. ولی در آیه 90 المائده از روش ارتباط مستقیم (6) استفاده شده بدین معنی که عمل شیطانی را منع می کند و رستگاری را پاداش میدهد.
چهارمین آیه که در مورد شراب و قمار نازل گردیده آیه 91 سوره المائده می باشد. محتوی این آیه با لحن شدید با شرابخواری و قماربازی بر خورد می کند و حجت را بر آنهائی که این اعمال را انجام می دهند تمام می نماید.
شرابخواری و قماربازی را از ابزارهای شیطان برای ایجاد فتنه، نفاق و دشمنی بین مردم و باز داشتن آنها از یاد خدا و نماز خواندن معرفی می نماید و سپس سؤال می کند آیا هنوز هم دست از شرابخواری و قمار بر نمی دارید؟
انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوة و البغضاء فی الخمر و المیسرو یصدکم عن ذکرالله و عن الصلوة فهل انتم منتهون (سوره المائده آیه 91) شیطان می خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه افکند و شما را از نماز و یاد خدا باز دارد. آ یا دست بر نمی دارید؟
اینک شرائط زمانی و مکانی و قوم عرب را در صدر اسلام در نظر بگیرید و بخاطر داشته باشید که تئوری نوآوری اسلامی که توصیف شد در 14 قرن پیش عرضه گردیده. حال به عظمت این تئوری بیشر پی می برید.
