ضعف بنی امیه و قدرت گرفتن بنی عباس شرایط اجتماعی و فرهنگی عصر امام جعفر صادق(ع) را به گونه ای فراهم ساخت که در زمان هیچ یک از امامان وجود نداشت. نزاع و کشمکش میان بنی امیه و بنی عباس و مبارزه مسلحانه و عملیات نظامی آنها باعث شد که توجه اینان کمتر به امامان و فعالیتهایشان باشد، همین دوران آرامش نسبی فرصت مغتنمی برای فعالیت علمی و فرهنگی امام صادق(ع) و شیعیان ایشان و دفاع از دین و حقانیت تشیع و نشر معارف صحیح اسلام به شمار می رفت.
پس از زمان رسول خدا(ص) دیگر چنین فرصتی پیش نیامده بود تا معارف اصیل اسلامی ترویج شود، بویژه آنکه قانون منع حدیث و فشار حکام اموی باعث تشدید این وضع شده بود. امام صادق(ع) به جای اقدام نظامی، حضور در جبهه فکری و فرهنگی را ترجیح دادند تا ضمن تنقیح و تذهیب مبانی و مبادی تفکر شرعی و دینی، از نفوذ و گسترش آموزه های غیراسلامی جلوگیری کنند. ایشان زمانی حرکت علمی خود را آغاز کردند که اسلام را به نام بنی امیه می شناختند و بنی عباس را مرادف اسلامی می دانستند.
درباره شخصیت علمی و آثار فکری و فرهنگی حضرت صادق(ع) همین بس که ایشان بنیانگذار مذهبی است که در همه حوزه ها کلام نو و نظری بدیع و مبتنی بر اجتهاد مستمر دارد، تا جایی که جاحظ از دانشمندان بزرگ اهل سنت درباره ایشان می گوید: امام صادق(ع) چشمه های دانش و حکمت را در روی زمین شکافت و برای مردم درهایی از دانش را گشود که پیش از ایشان معهود نبود و جهان از دانش ایشان سرشار شد.
مناظرات بسیاری نیز در موضوعات مختلف علمی و فکری میان ایشان و سران فرقه های گوناگون انجام پذیرفت که طی آنها با استدلال های متین و استوار، پوچی عقاید آنها و برتری اسلام ثابت می شد. همچنین در حوزه فقه و احکام نیز توسط امام فعالیت زیادی صورت گرفت، به گونه ای که شاهراه های تازه ای در این بستر گشوده شد که تاکنون نیز به راه خود ادامه داده است.
امام با تشکیل مدارس علمی در مدینه و عراق و تربیت چندین هزار شاگرد و محدث و مفسر و خطیب و حکیم، آنچه را که باید می آموخت، آموخت و از آنچه باید پرده برمی داشت، پرده برداشت؛ شاگردانی چون: هشام بن حکم، مفضل بن عمر کوفی جعفی، محمد بن مسلم ثقفی، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، جابر بن حیان. ابوحنیفه رئیس یکی از چهار فرقه اهل سنت مدتی شاگرد ایشان بود که خود به این موضوع افتخار کرده است.
برای نخستین بار حلقه شاگردان حضرت چنان گسترده شد که تعداد شاگردان ایشان به 4 هزار نفر رسید. شیخ مفید فقیه و متکلم کم نظیر شیعه در کتاب ارشاد خود در خصوص استقبال مردم از مکتب علمی امام صادق(ع) می گوید: به اندازه ای مردم از علوم آن حضرت نقل کردند که سخنانش توشه راه کاروانیان و مسافران و نامش در هر شهر و دیاری زبانزد مردم شد. همین موقعیت علمی، امام(ع) را در محور و مدار نهضت علمی قرار داد و بیشتر بزرگان مذاهب را ریزه خوار سفره علمی آن حضرت کرد.
در این میان ظهور مکاتب مختلف فکری و آزادی نسبی مادی گرایان و ملحدان که به آنان «زندیق» گفته می شد، زمینه رواج و گسترش مناظرات علمی و کلامی را فراهم کرد. در حقیقت شکوفایی علمی و آزادی های نسبی فکری، بستر مناسبی برای میزگردهای مناظره فراهم آورد و مباحث اعتقادی را به محور گفتگوها تبدیل کرد.
در دوره امام صادق(ع)، نهضت ترجمه از زبان یونانی، فارسی و هندی به عربی آغاز شده بود و در نتیجه شبهات کلامی که پیش از آن مطرح بود، در این دوره با وام گیری از اندیشه های یونانی به تجدید قوا می پرداخت و از سوی دیگر شبهه افکنانی مانند ابن ابی العوجاء و ابوشاکردهیانی که به طور علنی باورهای مردم را مورد تهدید قرار می دادند، اساس دیانت توحید و تفکر الهی را نشانه گرفته بودند.
به همین دلیل، در حوزه درسی امام صادق(ع) علاوه بر مباحثی که می توان از آن به بحثهای درون دینی تعبیر کرد، مباحثات برون دینی نیز صورت می گرفت و مسایلی مانند ضرورت و لزوم دین، اثبات خدا، جبر و اختیار، عدالت و حسن و قبح مورد بحث واقع می شد.
بنابراین امام(ع) پرچم بیان علم حقیقی و واقعی اسلام را بر دوش کشیدند و ایستادگی ایشان در برابر امواج کفر آمیز و شبهه های گمراه کننده آن و حل مشکلات و معضلات فکری که به پیدایش گروه های منحرفی همچون غلات، زندیقان، جاعلان حدیث و اهل رأی منجر شده بود را می توان از جدی ترین اقدامهای علمی و فرهنگی امام(ع) برشمرد.
با توجه به آنچه گفته شد، باید اذعان کرد فرصتی که امام صادق(ع) در آشکار ساختن آنچه رسول خدا(ص) نزد ایشان به امانت گذاشته بودند، پیدا کردند؛ زمینه ساز گسترش معارف و احکام الهی در جامعه آن روز شد، به گونه ای که می توان دوره امام صادق(ع) را عصر شکوفایی دانش، فقه، کلام، مناظره، حدیث، روایت و در یک کلام عصر شکوفایی تمدن اسلامی نامید.
منابع:
1- سیره معصومان/ سید محسن امین، ترجمه علی حجتی کرمانی
2- زندگی پیشوای ششم(ع)/ سید مسعود طباطبایی
3- جوهر اندیشه/ غلامعلی تقوایی
