به گواه تاریخ، اردبیل از کانون های اصلی در مبارزات مشروطه بوده که در سال های بعد به دلیل پراکندگی اسناد و عدم انسجام یادداشت ها و خاطرات به جا مانده جایگاه واقعی آن در دوران مشروطیت ثبت نشده است. اشارات جسته گریخته تاریخ در مبارزات مشروطه، پژوهشگران را به شهری هدایت می کند که جانفشانی مردم آن برای آزادی در سایه مبارزات سایر شهرها قرار گرفته و به صورت منسجم به تحریر درنیامده است.
جانفشانی هایی که مطالعه آن خبر از چرخه ای از محاصره، غارت و کشتار برای کسب آزادی می دهد. رشادت های مجاهدان و همراهی مردم با آنها موجب شد سال ها بیماری، قطحی، قتل و تجاوز، ویرانی و آتش زدن بازار و محلات و کشتار برای کسب آزادی هموار شده و اردبیل به عنوان یکی از هسته های اصلی مبارزات مشروطه کشور در ذهن تاریخ باقی بماند. هر چند این رشادت ها جاودانه است اما پراکندگی اسناد مبارزات و نپرداختن منسجم به آن چنانکه در سایر شهرها تجربه گردیده، موجب شده حتی خود پژوهشگران برای مطالعه یک برهه از تاریخ این شهر منبع مناسب و منسجم و قابل استنادی در اختیار نداشته باشند.
با وجود اینکه کسروی به مبارزات مشروطه اردبیل در کتاب خود اشاراتی داشته و بابا صفری نیز در کتاب خود به صورت اجمالی به آن می پردازد اما به نظر می رسد در این میان همچنان نقاط کوری در تاریخ مشروطه از ثبت و تحقیق پنهان است.
شکل گیری فعالیت اولین انجمن سری اردبیل:
اردبیل از ابتدا با زمزمه های شکل گیری مشروطیت همراه بوده و قبل از امضای مشروطیت به دست مظفر الدین شاه به صورت پنهان همگام با فعالیت انجمن های تهران به نشر عقاید مشروطه و ضرورت آن اهتمام داشته است. تا جاییکه بابا صفری در کتاب معروف خود "اردبیل در گذرگاه تاریخ" صراحتا تاکید دارد که وسعت و دامنه این فعالیت ها و نحوه اقدامات روشنفکران به همان شکل و نوع بوده است که در تهران صورت می گرفت. با این وجود به دلیل اقتضای زمان روشنفکران به صورت سری تشکیل جلسه داده و فعالیت می کردند. اینکه انجمن های سری دقیقا چه زمانی و از طریق چه کسانی تشکیل یافته و بذر مبارازت مشروطه در اردبیل را بارور کرده یکی از نقاط کور تاریخ مشروطه اردبیل است.
"نارین قلعه" اردبیل در زمان مشروطه:
به نظر می رسد یکی از اسناد تاریخی شکل گیری اولین انجمن سری خاطرات تاجر مشروطه طلب میرزا عباس محسنی معروف به "شالمان اوف" باشد که در یادداشت های خود ما را به سال 1324 قمری هدایت می کند. او می نویسد "روزی مشهدی ابوالفضل رضا زاده مرا به خانه حاج فخر السادات دعوت کرد. من وقتی بدانجا رسیدم جز او آقا سید زکی را نیز در آنجا دیدم. چون به صحبت نشستیم سخن از مشروطیت و آزادی به میان آمد و ما هر سه به قرآن سوگند خوردیم که با اساس آن مخالفت نکنیم."
نقش تجار در شکل گیری مبارزات مشروطیت:
زمانی که زمزمه های مبارزات مشروطه در تهران به گوش آزادی طلبان می رسد در اردبیل نیز تجار و بازرگانان جزو گروه های پیشتاز مبارزات فعالیت خود را آغاز می کنند. شبنم احمدی مدیر موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل تاکید دارد که نقل قول تاریخ مبارازت ما را به نقش برجسته تجار می رساند. بطوریکه شکل گیری اولین انجمن سری در خانه رضازاده یا همان موزه شهدای فعلی توسط چند تن از تجار بوده و در مدت کوتاهی تعداد آنها به 12 نفر می رسد. به گفته وی مبارزات علاوه بر اینکه به شکل پخش اعلامیه، شبنامه و برگزاری جلسات بوده است وجه دفاعی نیز گرفته و در ابتدای فعالیت انجمن سری مبلغ 300 تومان برای خرید اسلحه توسط اعضا جمع آوری می شود. احمدی تاکید دارد که اعضای انجمن در اولین اقدامات خود علما و مجتهدین را نیز با خود همراه ساخته و از اعضا و مدافعان خود امضا می گرفتند.
تشکیل و انحلال انجمن های ولایتی در اردبیل:
تشکیل انجمن سری اردبیل قبل از صدور فرمان مشروطیت بود. بعد از اینکه مظفر الدین شاه در سال های پایانی عمر خود فرمان مشروطه را امضا کرد انجمن های ایالتی و ولایتی در سراسر کشور شکل گرفتند. انجمن هایی که به نوعی در راستای اهداف آزادی خواهانه فعالیت خود را آغاز می کردند. فعالیت این انجمن ها تا زمانی که محمد علی شاه مجلس را به توپ بست در اردبیل به صورت گسترده و عیان بود و بعد از آن مجددا به شکل سری ادامه یافت.
حاج باباخان اردبیلی قهرمان نهضت مشروطه در اردبیل:
اولین انجمن ولایتی همزمان با درگیری دو قطبی حیدری و نعمتی در اردبیل بود. اینکه بانیان انجمن ولایتی مرکب از چه اشخاصی بوده و چطور فعالیت خود را ادامه دادند روایت های مختلفی به خود گرفته است. اما بعدها فعالیت این انجمن توسط "ساعد الملک" حاکم اردبیل متزلزل شد و وقتی هر یک از دو بخش حیدری و نعمتی خود انجمن ویژه تشکیل دادند در نهایت سال ها بعد "رشید الملک" حاکم وقت انجمن ها را به هم زد و انجمن جدیدی با ترکیب اعضای هر دو طرف تاسیس کرد.
قتل اولین شهید آزادی در دوران استبداد صغیر:
مبارزات آزادی خواهان در دوران استبداد صغیر به صورت پنهانی و با ایجاد مشکل از سوی حاکمان دست نشانده همراه بود تا جاییکه در زمان حکومت امیر معزز در این دوره در اردبیل تعقیب و آزار مشروطه خواهان از سر گرفته شد. بابا صفری در کتاب خود اولین شهید مشروطیت اردبیل را میرزا محسن امامزاده پسر حاج میرزا هادی امام عنوان کرده است. موج مبارزات ادامه می یابد و پس از میرزا محسن، ملا امام وردی مشگینی به شکل فجیعی به قتل می رسد. بعد از آن قدرت گیری موقت مستبدان، آمدن مجاهدین به اردبیل از شهرهای مختلف و سقوط اردبیل به دست مجاهدین بر تاریخ این شهر می گذرد.
غارت اردبیل و آمدن ستارخان:
بعد از سقوط محمد علیشاه، اردبیل تجربه تاریکی را از سر می گذراند. تجربه ای که تاریخ نویسان آن را با عنوان "چاپقون ئیلی" یا سال چپاول یاد می کنند. به دلیل ناامنی های ایجاد شده از وضعیت فعالیت مجاهدین و انحراف برخی از آنها از اصول مشروطیت و آزادی طلب و قتل و تجاوز فجیع سران استبداد به بهانه آزادی عشایر شاهسون و طوایف قوجه داغ که از دوستداران خاندان سلطنتی بودند عزم غارت اردبیل را می کنند.
به گفته مدیر موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل روس ها رحیم خان (رئیس طایفه چلبیانلو ) را در قراچه داغ با پول و سلاح مجهز کردند و او با کمک سران طوایف شاهسون شهر اردبیل را محاصره کرد.
گزارش بروز شایعه صدور حکم تلگرافی آخوند خراسانی در تحریم مشروطه اردبیل:
احمدی افزود: در این زمان ستارخان برای کمک به آزادی خواهان به اردبیل آمده و باقرخان در دفاع از شهر به همراه عده ای از مجاهدان به یاری ستارخان از تبریز به قصد اردبیل به سراب آمد بود. هر چند روزهای تاریکی در جنگ های شکل گرفته بر مردم اردبیل تحمیل شد؛ در نهایت اوج آن، سقوط اردبیل به دلیل خروج نیروهای مبارز تجربه ای است که در ذهن اردبیلی ها باقی ماند.
متعاقب آن روسیه شماری سرباز و قزاق به سوی اردبیل فرستاد، سواران شاهسون و قره باغ پس از تصرف شهر دست به تاراج بازارها و تیمچه ها و کاروانسراها زدند و همه را بجز حجره های متعلق به روسها و بستگان ایشان به یغما بردند. با افزایش شمار سپاهیان روسیه، اردبیل در این زمان به صورت یکی از کانونهای سپاهی نشین روسیه در آمد. یکی از تلگرافهای انجمن ولایتی اردبیل در آن زمان حاکی از آن بوده که "اشرار.... بازار، دکاکین و کارانسراها و بیوتات حتی ملحقات بقعات متبرکه و مساجد را به یغما بردند... ویرانی اردبیل نه به حدی است که به شرح و بسط گنجد."
تدبیر اسماعیل بیگ برای نجات جان مردم:
در زمانه غارت، عشایر به منازل و مغازه هایی که همراه با آنها بودند دستبرد نمی زدند. در این میان اسماعیل بیگ شیروانی تاجر باشی روس در اردبیل در کوچه مقابل مسجد سلیمان شاه که امروز به کوچه اسماعیل بیگ معروف است منزل داشت. بابا صفری می گوید " او بنا به تشخیص خود یا تعلیماتی که از کنسولخانه گرفته بود در اول کوچه دو تن از سالدات (سرباز) روس گماشته و نیز بر در کلیه خانه های کوچه پرچم روس زده آنها را از آن خود معرفی نمود." اینکه این تدبیر از نظر اخلاقی درست بوده یا نه قضاوت با خوانندگان تاریخ و درک احوال آن روز مردم است. به هر ترتیب ساکنان این کوچه برخلاف کل شهر نجات یافته و حتی تا مدت ها در تامین غذای بازماندگان مساعدت داشتند.
با خروج ستارخان و نیروهای مبارز "یپرم خان" برای سرکوبی عشایر مهاجم به اردبیل آمد و اگرچه آنان را شکست داد و تنی چند از سران ایشان را به اسارت گرفت، اما با وجود روسها که حامی عشایر بودند، رهایی کامل شهر ممکن نشد. در این زمان حدود سه هزار سرباز روس نیز نظر ژنرال "فیدارف" در اردبیل مستقر بودند.
ارتش اعزامی به اردبیل برای سرکوب شاهسون:
در همین زمان بود که برخوردهایی میان فرقه دموکرات که از نو سازمان یافته بود و اتحاد اسلام که در اردبیل نمایندگی داشت، رخ داد و موجب نابسامانی های تازه ای در شهر شد و خشکسالی همراه با کمبود مواد غذایی به این گونه نابسامانی ها دامن زد. به دنبال آن، سربازان عثمانی به اردبیل وارد شدند و مدتی را در این شهر گذراندند. پس از انقلاب اکتبر عده ای قفقازی به عنوان بلشویک به اردبیل وارد شدند، ولی تنها چند روزی در آن جا اقامت گزیدند و هنگام مراجعت مورد حمله یکی از طوایف شاهسون قرار گرفتند و عده ای از آنها کشته شدند و اسلحه آنان به دست این طایفه افتاد. شاهسون ها با حمله های گاه به گاه خود پیوسته موجب نا امنی شهر اردبیل می شدند، اما پس از این سال ها و به تضعیف و دستگیری سران ایشان، شهر اردبیل از یورشهای آنان برای همیشه در امان ماند.
خاطرات شالمان اوف برگ زرین اسناد مشروطه اردبیل:
مدیر موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل با بیان اینکه بسیاری از این وقایع در خاطرات محسنی که خود از اولین مبارزان مشروطه بود بیان شده است، تاکید دارد که حتی بسیاری از اسناد تاریخی از جمله کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ در ذکر مبارازت مشروطه به این کتاب تاریخی مراجعه کرده اند.
احمدی افزود: شالمان اوف یکی از ارباب قلم و طرفدار مشروطیت در اردبیل بود که دوره زندگی خود را از تاریخ 1308 تا حدود 1329 (هـ.ق) نگاشته است. وی بیان داشت: در این کتاب قیام و نهضت میرزا علی‌اکبر آقا و غارت شاهسون‌های شهر اردبیل، صورت تلگراف آخوند خراسانی درباره حمایت و جانبداری از مشروطیت به علمای اردبیل و همچنین تمرد ایلات مشکین و شکست اردوی رشیدالملک و جنگ حسین علی خان گالش (طالش) با روسها در آستارا آمده است. به گفته احمدی در ادامه نویسنده تشکیل انجمن ولایتی اردبیل به سال 1328 هـ.ق و مسلح شدن حضرت آیت الله میرزاعلی اکبر آقا علیه بالشویک‌ها و بسیاری از وقایع عصر خود را به یادگار گذارده است.
تدوین یادداشت های نویسنده مشروطه طلب:
شالمان اوف از مبارزان مشروطه و تاریخ نگار
کتاب شالمان اوف با عنوان "حیات محسنی" که فصول آن در پی مطالعات و تحقیقات مداوم عیان شده و اهمیت آن به عنوان یکی از اسناد تاریخ مشروطیت اردبیل برای خوانندگان آن به اثبات رسیده، تاکنون چاپ نشده است. اهمیت این کتاب که به نظر می رسد در جهت چاپ و ارائه نسخه اصلی آن اقدامی از سوی خانواده محسنی صورت نگرفته است به حدی است که موسسه مطالعات و تدوین تاریخ اردبیل را به تدوین یادداشت های محسنی بر اساس نسخ یافت شده و کپی موجود از کتاب واداشته است.
به گفته احمدی این مجموعه به شکل یک کتاب چاپ شده و در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت. البته لازم است به دلیل اهمیت تاریخی خاطرات محسنی خانواده وی باید در خصوص نشر این اثر اقدام کنند. وی افزود: حتی خود شالمان اوف در گوشه ای از یادداشت های خود آورده است که "در این عالم بهترین نتایج زندگی و محسن ترین ثمرات حیات انسانی آن است که از خود تاریخ دوره حیات و اتفاقات عصر خود را به یادگار گذارد."
اسناد تاریخی نیازمند بررسی کارشناسی است!
با وجود اینکه در شناسایی و معرفی اسناد تاریخی جز افراد اهل قلم و پژوهشگران ورود نمی کنند اما انتظار از دستگاه های فرهنگی به دلیل سرفصل مسئولیتی آن ها سلب نمی شود. مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل معتقد است اسناد تاریخی به ویژه زمانی که روایت های تاریخی متفاوت است، نیازمند بررسی کارشناسی است. یحیی نقی زاده تاکید دارد که کتبی از جمله کتب تاریخی به دلیل حساسیت ویژه در بازگویی بخشی از تاریخ این سرزمین باید با دقت و مراقبت کامل انعکاس یابد. وی به ضرورت گردآوری اسناد دوران مبارزات مشروطه تاکید کرد و افزود: انسجام دستگاه های فرهنگی و نگاه کارشناسی ضرورت دستیابی به این مهم است.
سید حسین اردبیلی، روشنفکر، روزنامه نگار و مبارز مشروطه اردبیلی در خراسان
تاریخ مشروطیت اردبیل احیا شود!
در عین حال معاون سیاسی امنیتی استانداری اردبیل نیز تاکید دارد که به دلیل جایگاه آذربایجان در شکل گیری قیام مشروطه نقش اردبیل در این برهه تاریخی باید احیا شود. طاهر شریفی مطالعات پژوهشگران در خصوص جمع آوری اسناد مشروطه را حرکتی مثبت و ضروری خواند و افزود: مجاهدین اردبیلی کمتر از مجاهدین تبریز رشادت نداشتند و احیای این واقعیت تاریخی بر عهده محققان است. وی حمایت از چاپ آثار برجسته و تدوین آثار تاریخی شاخص زمان مشروطه را ضروری خواند و افزود: استانداری اردبیل نیز حامی این حرکت بوده و باید بتوان اطلاعات درستی از تاریخ گذشته این شهر برای آیندگان به یادگار گذاشت. شهروندان اردبیلی در مواجه با تاریخ خود در بیشتر مواقع شاهد نشر کتبی بوده اند که جسته و گریخته راوی سخنان کتب دیگر بوده و باز در عین حال نگاه منسجمی را به مخاطب انتقال نداده است. در این میان حوادث مهم تاریخی از جمله مشروطه نیز مصون از این آسیب نبوده و اردبیل نیازمند رویکرد جدیدی در بازگویی تاریخ خود است تا بتواند داشته های خود را به درستی به نسل های بعد منتقل کند.
در این میان نقش دستگاه های فرهنگی برجسته بوده و مهمتر از آن برخورد علمی و کارشناسی با چاپ کتب تاریخی ضرورتی است که تاکنون پاسخ نیافته است.
