کافه خوندنی

نوآوری های خاندان لاجوردی

این امر بدیهی به نظر می رسد که تجارت و اقتصاد بخش مهم زندگی روزمره را تشکیل می دهند. اما آنچه در تجارت و فعالیت های اقتصادی اهمیت خاص یافته است مربوط به فرصت هایی است که مردان خود ساخته با انجام دادن آن نه تنها بر موج طبقات اجتماعی سوار می شوند بلکه سازمان های مدرن اقتصادی را شکل می دهند. انجام این نوآوری هاست که خون تازه ای در رگ های ساخت های اقتصادی جاری می کند. تأثیر این نوآوری ها اگر چه ممکن است مانند وقوع یک انقلاب اثرات ناگهانی نداشته باشد اما ترتیبات اقتصادی خاصی را در شکل روابط نوین اقتصادی ایجاد خواهد کرد. تحولاتی که در تجارت و صنعت رخ داده است عمدتاً محصول استفاده از چنین فرصت هایی بوده است. در این بخش به این گونه اقدامات در خانواده لاجوردی می پردازیم.

اولین موضوعی که به عنوان نوآوری سرمایه داری خانوادگی لاجوردی به آن اشاره خواهیم کرد یکی از معضلات اقتصادی جهان توسعه نیافته و نیز کشور ما نیز به حساب می آید؛ یعنی مسأله مدیریت. این موضوع در دنیای تجارت و اقتصاد امری جدی تلقی می شود و به عنوان مقوله ای علمی مطرح شده است لذا بررسی ابعاد مختلف آن به ویژه بعد جاری (تاریخی) آن در عرصه تحولات اقتصادی می تواند گوشه هایی از تاریخ مدیریت اقتصادی در بخش خصوصی را روشن کند. بنابراین سعی ما در این بخش نشان دادن این مسأله است که شکل گیری گروه صنعتی بهشهر عمدتاً با برخی نوآوری ها ممکن بوده است که یکی از آنها استفاده از مدیریت جدید در هدایت شرکت هاست.

مسأله دیگر برای گسترش فعالیت ها انجام کار تیمی است که هم برای افزایش کارایی، لازم و هم انجام آن بسیار مشکل است. این مشکل در فعالیت اقتصادی به گونه ای خاص باید رفع شود چون کار تیمی مانند فعالیت های نظامی در ارتش نمی تواند بر یک آموزش و تربیت سخت گیرانه و منضبط استوار باشد و از طرفی نمی توانند مانند اصول مذهبی بر سنت و آیین های روحانی تکیه کند. حتی مانند فعالیت های دولتی نمی تواند صرفاً بر قانون استوار باشد. پس در سازمان اقتصادی بخش خصوصی باید کار تیمی به نحوی شکل گیرد که با توجه به این مشکلات شرکت و بنگاه اقتصادی به اهداف خود برسد. در سرمایه داری خانوادگی لاجوردی این کار تیمی به بهترین شکل با پیوندهای خانوادگی انجام می شد چون درجۀ اعتماد در بین اعضای خانواده بالا بود.

اگرچه بیشتر نوآوری ها در فعالیت های صنعتی بوده است اما لاجوردی ها در فعالیت های تجاری نیز مانند توسعه صنایع بهشهر بازرگانی موفق بودند که نو آوری های متنوعی در کارشان داشتند. به طور مثال، سید محمد لاجوردیان، بزرگ خاندان لاجوردی که در کاشان به دنیا آمد و مرکز فعالیتش را در همانجا قرار داد در نیمه های سلطنت ناصرالدین شاه شروع به فعالیت نمود.

وی مردی خود ساخته بود که تقریباً از هیچ شروع نمود و با شاگردی و جمع آوری سرمایه طی چند سال توانست محل کسبی برای خود فراهم نماید تا به تدریج بتواند کار تجاری اش را گسترش دهد. این تحول آرام همگام با برخی نوآوری ها و ابتکارهای خرد باعث رشد فعالیت او و نسل های بعدی شد. با تضعیف موقعیت اقتصادی شهرهای ایران اکثر تجار بزرگ به تهران روی آورده بودند. نسل او خاندان لاجوردی حدود 1278 ه. ش حجره ای در تهران گرفت و به نمایندگی آن را اداره می کردند ولی نسل دوم از شانزده سالگی به تهران کوچ نمود. تجربه طولانی، سخت کوشی، میانه روی در مصرف، سرمایه گذاری مداوم (رشد سرمایه ثابت) به جای فعالیت های سوداگرانه، بهره گیری از موقعیت های بحرانی ایران (1283 – 1304 ه.ش)، سرمایه گذاری مشترک (در عرصه خانوادگی و دوستان)، گسترش بازارهای محلی به ملی و منطقه ای (یعنی از کاشان به اصفهان، تهران و حتی کشورهای همجوار)، انباشت سرمایه های لازم برای آنان فراهم نمود. آنچه نسل دوم این خاندان نیاز داشت خردمندی در حفظ و تداوم آن بود. نسل دوم پویاتر از نسل اول به تجارت پرداخت.

سید محمود برخلاف پدر در آغاز جوانی به تجارت خارجی روی آورد و نمایندگی انحصاری فروش چندین کالا را از کشورهای خارجی گرفت و حوزه فعالیت اش را نیز محدود به یک کشور نکرد. لاجوردی ها بدون علاقه به کار در سازمان های دولتی، در کنار تجارت از نسل دو م و سوم به بعد به صنعت نیز روی آوردند. اگرچه در آغاز کار سرمایه های اندکی را مایۀ کار قرار دادند اما آنچه بیشتر به رشد فعالیت شان انجامید نوآوری و ابتکار آمیخته با ریسک پذیری بالا بود که به نحوۀ مدیریت فعالیت ها برمی گشت.

توجه به صنعت در دهه 1330 ه. ش خود نشانۀ زمان شناسی این گروه بود. پس از کودتای 28 مرداد 1332 و ثبات نسبی سیاسی و تزریق منابع ارزی حاصل از نفت چه از طریق تأمین مالی بودجه های عمرانی دولت و چه از طریق واردات ماشین آلات و خرید دانش فنی، زمینه بسیار مساعدی برای رشد سریع بازار داخلی، عمران و آبادی کشور و رشد صنعتی فراهم شده بود. اگرچه همچنان که بحث شد آنها پیش از آن نیز یک بار به فکر تأسیس شرکت سهامی عام نساجی کاشان بودند اما درخواست آنها برای تأمین ارز مورد نیاز خرید ماشین آلات مورد مخالفت ابتهاج قرار گرفت. اما در دهۀ 1330 بخش صنعت کشور با برخورداری از معافیت های مالیاتی، حمایت های گمرکی، اعتبارات ارزان و سهل به سرعت رشد یافت. اگرچه ممکن است فعالیت های لاجوردی ها در دهه 1330 چون تأسیس کارخانه های پنبه پاک کنی بهشهر و مخمل کاشان معلول سیاست های جایگزین واردات تلقی شود اما حجم سود آوری آنها و نیز فعالیت آنها در سایر عرصه ها مانند صنعت نساجی، شوینده ها، روغن نباتی، حتی ساختمان، که افزون بر تأمین مصرف داخلی به صدور کالا نیز اقدام کردند نماینگرصحت انتخاب و خلق نوآوری های متنوعی بوده است.

استفاده از مدیران: گسست یا گسترش سرمایه داری خانوادگی

همان طور که اشاره شد سرمایه داری خانوادگی لاجوردی با گسترش فعالیت های اقتصادی به ویژه در بخش صنعت نیاز شدیدی به استفاده از مدیریت علمی احساس کرد. این امر را در دو حرکت این خانواده یعنی استفاده از مدیران موجود به ویژه از صنعت نفت، و برنامه ریزی برای تربیت مدیران آینده می توان دید که برای هر کدام روش های مختلفی به کار بسته شد. در مورد استفاده از مدیران موجود بررسی شخصیت های مدیران شرکت ها تا اندازه ای ما را به بصیرت آنها در گزینش شان رهنمون خواهد ساخت. یکی از این مدیران ابوالحسن معدل است که از تیرماه سال 1351 قائم مقام مدیر عامل بهپاک بود. در حقیقت وی کار خود را با بهپاک به عنوان قائم مقام شروع کرد. معدل قبلاً سرپرست نواحی پخش شرکت ملی نفت ایران در استان های مازندران، کرمانشاه، خوزستان و خراسان بود و مدتی ریاست انبار نفت تهران، ریاست کل بازرسی پخش، ریاست کارگزینی و ریاست امور اداری پخش شرکت ملی نفت ایران را به عهده داشت. او از خرداد 1342 تا خرداد سال 1351 رئیس کمیسیون معاملات شرکت ملی نفت ایران بود. همچنین در همین زمان، رییس امور بازنشستگی شرکت ملی نفت، نماینده شرکت ملی نفت ایران در سازمان تدارکات صنعتی و یکی از مدیران ایرانی در شرکت نفت خلیج فارس (ایران و آلمان) بود. معدل قبل از ورود به شرکت های لاجوردی ها 4 دوره عضو و دبیر هیأت باشگاه نفت، 4 دوره عضو شورا و دبیر کل انجمن نفت ایران بود.

ویژگی های سرمایه داری خانوادگی خاندان لاجوردی

ادبیات سرمایه داری خانوادگی مدتی است که در چهارچوب نظریه های اقتصادی خرد و کلان مورد توجه قرار گرفته است. به نظر می رسد نوشته ها و مقالاتی که به این مسأله پرداخته اند مسائل نظریه های کلاسیک اقتصاد خرد را بیشتر متحول کرده است. همچنین بررسی ویژگی های سرمایه داری خانوادگی نسبت به ویژگی های کار آفرینی به نحو جامع تر حوزه فعالیت های اقتصادی بخش خصوصی را بررسی می کند. در این قسمت به کاربست این نظریه ها در شرایط رشد این خانواده می پردازیم.

برای بررسی توسعۀ شرکت های بزرگ صنعتی امروز اصولاً سه مرحله کلی را می توان از هم متمایز کرد. این تمایزسازی به طور انتزاعی صورت می گیرد چرا که هریک از این سه مرحله ممکن است مرحلۀ دیگر را مشاهده کرد همپوشی و تداخلی با مراحل بعدی داشته باشد. به عبارت دیگر، ممکن است بتوان تمامی مراحل توسعۀ شرکت ها را در کنار هم نیز مشاهده کرد. در نخستین مرحله – که به ویژه در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم مشاهده شده است – سرمایه داری خانوادگی مسلط بوده است. حتی شرکت های بزرگ به طور عمده یا توسط کارفرمایان این خانواده انتقال می یافتند. در امریکا خانواده های مشهور سرمایه دار مانند راکفلرها در حقیقت نوعی سرمایه داری خانوادگی تشکیل داده بودند. در ایران نیز تعداد این خانواده ها فراوان است؛ اگر به فهرست 52 نفره ای که در زمان انقلاب 1357 براساس مصوبۀ شورای انقلاب حکم مصادرۀ اموال و دارایی هایشان صادر شد نگاه کنیم سرمایه داری خانوادگی بیشترین سهم را داراست؛ به طور مثال، برادران خیامی، برخوردار، نیک پور، خسرو شاهی، و.... اگرچه این گروه جزء صاحبان صنایع بزرگ دسته بندی می شوند اما تا ورود به مرحلۀ توسعۀ شرکت های بزرگ به مقیاس کشورهای غربی فاصله داشتند. می توان گفت که ساخت اصلی فعالیت های اقتصادی در سال 1357 در مرحلۀ سرمایه داری خانوادگی در حال ورود به مرحلۀ شرکت های بزرگ بود.

البته این واحدهای خانوادگی تنها مالک یک شرکت بزرگ نبودند، بلکه منافع اقتصادی گوناگونی در بخش های مختلف داشتند و به همین دلیل یک گروه برجسته اجتماعی را در طبقه حاکم تشکیل داده بودند.

فرایندی را که سرمایه داری های خانوادگی طی کردند به این صورت بود که بیشتر شرکت های بزرگی که توسط آنها بنیاد نهاده شدند به تدریج به صورت شرکت های عمومی و تحت کنترل مدیران حرفه ای درآمدند، اما عناصر مهم سرمایه داری خانوادگی، حتی در درون برخی از شرکت های بسیار بزرگ، همچنان باقی است. در مورد خانواده لاجوردی نیز همین روش اتفاق افتاده است. اعضای خانواده با توسعه فعالیت ها در گروه صنعتی بهشهر همچنان به عنوان مدیر عامل یا رئیس هیأت مدیره در راس شرکت ها باقی ماندند.

البته در این میان رهبری نسل اول و دوم خانواده های سرمایه دار و پذیرش اقتدار و حکمیت پدر از سوی فرزندان در بسیاری از موارد سبب تداوم فعالیت و مانع فرو پاشی اقتصادی می گردید. این مسأله در مورد خانواده لاجوردی نیز صادق بود. اهمیت نقش پدر خانواده از آنجا ملموس است که علل فروپاشی بسیاری از بنگاه های خانوادگی، فقدان رهبری مورد اعتماد پس از فوت پدر است.

بدلیل حفظ حقوق مولف، متن کامل کتاب در این سایت ارائه نمی‌شود.

بخش بعدی متن را می‌توانید در موقعیت تجّار و صاحبان صنایع در ایران - قسمت چهارم مطالعه نمایید.