گلادیاتور که بدان «مرد شمشیر» نیز گفته شده لغتی است که از کلمهٔ gladius، به معنای «شمشیر» مشتق شده‌است. یک گلادیاتور، در جمهوری روم و امپراتوری روم، به مبارز مسلحی گفته می‌شد که به مبارزات و برخوردهای خشونت‌آمیز با دیگر گلادیاتورها، حیوانات وحشی و همین‌طور با جنایتکاران محکوم به مرگ می‌پرداخت. برخی از گلادیاتورهایی که برای شرکت در نبردهای گلادیاتوری داوطلب می‌شدند، نه فقط حقوق فردی و اجتماعی خویش، بلکه حتی زندگی خود را با ظاهر شدن در صحنهٔ این نبردها در معرض خطر قرار می‌دادند.
اغلب گلادیاتورها، به عنوان برده خوار و خفیف شمرده می‌شدند تحت شرایطی دشوار تأدیب می‌گردیدند، از نظر اجتماعی به حاشیه رانده شده بودند، و تحت تبعیضات نژادی قرار می‌گرفتند و به مرگ محکوم بودند. با این وجود، صرف نظر از منشأ شکل‌گیری این شیوه، گلادیاتورها به مخاطبان خویش، نمونه‌ای از اخلاق رزمی در رم باستان را ارائه می‌کردند، و نه فقط در زمان انجام نبرد گلادیاتوری، بلکه در حال مرگ نیز مورد ستایش و تحسین مردم قرار داشتند و برایشان الهام بخش بودند. در واقع آن‌ها در فراز و فرود جشن و پایکوبی‌های برقرار شده در روم باستان همواره حضور داشتند و ارزش آن‌ها همانند هنرمندانی بود که هنر خویش را در اشیاء گرانبها متجلی می‌ساختند و [با وجود رفتار بد و وحشیانه‌ای که با آنان صورت می‌گرفت]، در سراسر قلمرو روم، از آنان تجلیل و پاسداشت به عمل می‌آمد.
منشأ شکل‌گیری مبارزات گلادیاتوری هنوز مورد بحث قرار دارد. شواهد حاکی از آن است که این شیوه در مراسم مربوط به تشییع جنازه و عزاداری افراد رایج بوده و در طول جنگهای کارتاژی، یعنی از قرن ۳ قبل از میلاد و پس از آن، به سرعت در حال اجرا بوده‌است. رسمی که رفته رفته به شکل یکی از ویژگی اساسی در سیاست و زندگی اجتماعی مردمان روم درآمده‌است. محبوبیت این شیوه، در نهایت کار آن را بدانجا کشانیده که استفادهٔ از آن، به میزان بیشتر و با ولخرجی و هزینه زیادتر صورت می‌پذیرفته و حتی شکل نوعی بازی و تفریح و سرگرمی به نام "بازی گلادیاتوریال" به خود گرفته بوده‌است. این بازی اوج رواج خود را در حد فاصل میان قرن ۱ تا ۲ قبل از میلاد تجربه کرده‌است، و نه تنها در اوضاع عادی، بلکه در طول بحران‌های اجتماعی و اقتصادی دولت روم این رواج رو به کاهش نرفته‌است. حتی پس از این که مسیحیت در قرن چهارم میلادی به عنوان دین رسمی در روم مورد پذیرش قرار گرفت، این رسم منسوخ نگردید و امپراتوران مسیحی همچنان حامی تفریحات اینچنینی بودند. بدین ترتیب این رسم، دست کم تا اواخر قرن ۵ میلادی، رواج داشته‌است. یعنی تا هنگامی که آخرین بازی گلادیاتوری شناخته شده در تاریخ، صورت گرفته‌است.
منشأ
کتابهای تاریخی به ندرت با هم در مورد منشأ گلادیاتورها هم عقیده‌اند. در اواخر قرن اول قبل از میلاد نیکولاس دمشقی نوشته است که این رسم در انگلستان پدید آمد، یک نسل بعد تیتوس لیویوس نوشت اولین بار بازی گلادیاتورها در ۳۱۰ قبل از میلاد در ناحیه‌ای در جنوب ایتالیا امروزی در بزرگداشت پیروزی بر سامنیت انجام گرفت.
توسعه
در سال ۲۱۶ قبل از میلاد مراسم یاد بود قیصر روم Marcus Aemilius Lepidus توسط فرزندش به مدت سه روز با حضور گلادیاتورها و با نمایشی خیره‌کننده تر از هرآنچه که قبل از آن انجام شده بود انجام شد. در سال ۲۰۶ قبل از میلاد سری بعدی مسابقات بزرگ توسط اسکیپیوی آفریقایی به یاد پدر و عمویش برگزار شد که در جنگ پونتیاک کشته شده بودند بعد از آن در سال ۱۸۳ به یاد بزرگداشت جمهوری روم مبارزات بزرگی به مدت ۳ شبانه روز با حضور ۱۲۰ گلادیاتور برگزار شد
اوج
در سال‌های پایانی جمهوری و در شرایط نابهسامان سیاسی و اجتماعی، بازی گلادیاتورها تبدیل به یک تجارت پر سود و پر منفعت شده بود به‌طوری‌که همیشه اسپانسری برای برگزاری مسابقات وجود داشت و همواره در جای جای جمهوری شاهد برگزاری مسابقات روزمره برای گلادیاتورها بودند و سیل عظیمی از بردگان در نقاط مختلف جمهوری در حال تعلیم برای انجام مبارزه در آرنا بودند. در ۶۵ پیش از میلاد ژولیوس سزار که تازه توسط سنا به عنوان قیصر برگزیده شده بود مسابقات بزرگی را در یادبود پدرش که ۲۰ سال قبل در گذشته بود برگزار کرد که در آن ۳۲۰ گلادیاتور تا سرحد مرگ با هم به مبارزه پرداختند
پایان گلادیاتورها
با اینکه روم مسیحی شده بود ولی هنوز این‌گونه مبارزات با شکوه تمام در روم و سرتاسر امپراتوری انجام می‌شد تا اینکه در سال ۳۱۵ امپراتور کنستانتین استفاده از کودکان در آرنا را محکوم کرد و ۱۰ سال بعد طی فرمانی هرگونه مبارزات از این دست را در سرتاسر امپراتوری ممنوع کرد با این حال در دوره‌هایی بعضی از امپراتورها اجازه از سرگیری این مبارزات را دوباره می‌دادند و بعضی دیگر از اجرای آن جلوگیری تا اینکه در سال ۵۳۶ دیگر این مسابقات در روم غربی محبوبیت نداشت و بیشتر مسابقات ارابه رانی که منشأ آن در روم شرقی بود طرفدار پیدا کرده بود و عملاً دیگر مسابقه گلادیاتورها انجام نگرفت گرچه در مناطقی تا مدت‌ها بعد هنوز این‌گونه مبارزات رواج داشت.
