در آغاز نهضت اسلامی شاید کمتر کسی باور می کرد که این نهضت بتواند در مدت زمان کوتاهی به خارج از شبه جزیره عربستان پا فراتر نهد و با دو ابرقدرت شرق و غرب درآن زمان وارد جنگ شود و موفق به شکست آنان شود. اما گذر زمان ثابت کرد که نهضت اسلامی یکی از ژرفترین انقلابهای اجتماعی و دینی بود که نه تنها عربستان بلکه دو امپراتوری بزرگ ایران و روم را نیز مسخر خود کرد. با آمدن اسلام به ایران بسیاری از بنیادهای زندگی فردی و اجتماعی دچار تغییر و تحول شد و توانست در یک روند تدریجی در تمامی نقاط این سرزمین نفوذ کرده و آنان را مسلمان نماید و تا کنون نیز پایدار بماند.
آنچه که مورد پرسش می باشد نحوه برخورد دین جدید اسلام به هنگام تسلط بر ایران با دین رسمی و کهن زرتشتی و همچنین افراد بیشماری که سالیان درازی پیرو آن بودند چگونه بوده است. برای بسیاری از محققان هنوز جای سوال باقی است که چه عاملی باعث برتری و توفیق دین اسلام در سرزمین ایران شد. سرزمینی که درطول تاریخ خود بارها ثابت کرده که در مقابل بیگانگان ایستاده و به دفاع از فرهنگ و آیین پرداخته، این بار در مقابل اسلام سر خم می کند و بدون هیچ مقابله جدی راه را برای ورود دین اسلام باز می گذارد.
بدون شک مدارکی که در مورد اوایل ورود اسلام و نحوه برخورد آنان با ایران در دسترس داریم، مدارک یک دستی نیستند چرا که عده ای با آوردن مثالهای گوناگون، خبر از برخوردی شدید و خونبار دارند و در مقابل عده ای دیگر از پذیرش اسلام از جانب ایرانیان به صورتی خود خواسته، و با رضایت کامل سخن می گویند. اما آنچه که در مورد آن شکی نیست، این مطلب می باشد که نحوه برخورد اعراب مسلمان با ایرانیان در مکانها و زمانهای مختلف، متفاوت بوده و از یک قانون و نظم کلی پیروی نمی کرده است. بلکه بستگی به شرایط زمانی و مکانی داشته است، برای مثال در مورد ساکنان دو شهر نزدیک به هم در یک زمان، برخور یکسانی از جانب اعراب را شاهد نیستیم.
بنابراین شاید درست نباشد که ورود اسلام به ایران را عاری از جنگ و خونریزی بدانیم و این واقعه تاریخی را سراسر رحمت و آزادی برای ایرانیان تلقی کنیم چرا که با توجه به مدارک موجود و سیاستهایی که بعدها اعراب در مقابل ایرانیان در پیش می گیرند خلاف آن را ثابت می کند، بر عکس اگر بخواهیم آمدن اعراب را مصیبتی کم نظیر و واقعه ویرانگر توصیف نمایم شواهد و مدارک موجود دیگر نیز این سخن ما را نقض خواهد کرد. در واقع اواخر دوره ساسانی مردم از زرتشتی گری که در دست موبدان فاسد، دچار دگرگونی شده بود، سرخوده شده بودند و نیاز به یک دین جدید را احساس می کردند و از طرفی هم به هنگام ورود اسلام تاحدی به صورت پراکنده که هیج گاه به صورت جنبشی یکپارچه و همگانی در نیامد در مقابل اسلام ایستادگی کردند، اما با استقرار اندیشه اسلامی دین زرتشت با از دست دادن نیروی سیاسی که قبلا از جانب ساسانیان داشت دچار دخل و تصرف شد و در نهایت از اندیشه غالب به اندیشه مغلوب تبدیل شد؛ این گسست از سویی ناشی از ناتوانی در مقابله با قدرت سیاسی حاکم و از سوی دیگر سازش در تقابل با اندیشه اسلامی بود.
