در برخی از تحقیقات تاریخی در دوران صفویه بسیاری از محققان [با الهام از نوشته های مورخان درباری] به نوعی خواسته اند، شکست جنگ چالدران را توجیه نمایند و یکی از علل آن را «رسم جوانمردی صفویان در عدم استفاده از جنگ افزار ها و سلاحهای گرم خونریز را بر علیه بشریت» عنوان کرده اند. اما به هیچ وجه نمی توان چنین توجیه خامی را برای شکست جنگ چالدران قبول کرد. هر چند شکست ایران از عثمانیان دلایل فراوانی داشت اما به کار بردن سلاح گرم و بویژه توپ که نقش تعیین کننده ای داشت یکی از عوامل مشخصه در پیروزی عثمانی ها بود. اما در این میان اگر عدم استفاده آن را از جانب ایران حمل بر رسم جوانمردی شاهان صفوی و بخصوص شاه اسماعیل صفوی بدانیم، بسیار تحلیل نادرستی داشته ایم. به دلایل ذیل:
۱. طبق گزارش ونیزیان (تاجران غربی) در نحوه رفتار و سیاست داخلی و خارجی شاه اسماعیل نشانی از رسم جوانمردی نبود. شاه اسماعیل صفوی در هنگام رسمی کردن مذهب شیعه بیست هزار مردم تبریز را قتل عام کرد. هم زمان با این واقعه مادر خود را نیز را تنها به جرم اینکه با سرداری ازدواج کرده بود، با دست خود کشت. البته علت این قتل بیشتر به خاطر قرابتی خانوادگی بوده که مادرش با خاندان آق قویونلوها داشته و ترس اسماعیل و اطرافیانش (اهل اختصاص) در بلواهای بعدی که شاید از جانب این زن برای پیشبرد اهداف آنها ایجاد کند، رخ داده است.
۲. در منابع از به کار بردن سلاح گرم و توپ در برخورد های پدر شاه اسماعیل (شیخ حیدر) در جنگ با شروانشاهان یاد شده پس استفاده از سلاح گرم مسبوق به سابقه بوده است. از اعمال ناشایست شیخ حیدر با مخالفانش در اردبیل که به هیج وجه نشان از رسم جوانمردی ندارد وقایعی از این دست است: که با ایشان هر کس از در مخالفت برمی آمد به دستور وی، مریدانش سگی را زنده به آتش کشیده و شبانه در خانه مخالفان شیخ رها کرده تا سگ بیچاره که از درد سوختن خود را به در و دیوار خانه رقیب زده و در نهایت باعث خانه خرابی رقیب شود. حال سوال این است رسم جوانمردی و نحوه برخورد با حریفان در تعلیمات شیخ زاهد گیلانی و فعالیت پدران این شیخ چنین بوده؟!
۳. شاه اسماعیل در جنگ با شیبک خان ازبک بعد از کشتن وی دستور می دهد هر کس من را دوست دارد تکه ای گوشت از بدن شیبک را کنده و بخورد و مریدانش چنان برای کندن گوشت حمله ور شدند که در اثر آن نزدیک بود بین مریدان شاه بلوایی به پا شود. بعد ها یک دست شیبک را برای زهر چشم گرفتن از خانی سرکش (رستم خان) به شمال ایران که سنی مذهب بودند ارسال کرد و دست دیگر شیبک را نیز نزد ظهر الدین بابر فرستاد (طبق گزارش جهانگشای خاقان). شاه اسماعیل دستور می دهد پوست سر شیبک را نیز کنده و پُر کاه کنند و نزد شاه عثمانی (بایزید دوم) بفرستند و از کاسه سر مغلوب بیچاره جام شرابی برای وی بسازند. سر پسران شیبک هم چون قطعه های بدن پدرشان به دربار حکام دیگر بلاد از جمله مصر فرستاده شد(طبق گزارش سفرنامه ونیزیان). خواند میر مورخ معروف خود شاهد خرد شدن جسد شیبک خان بوده و در کتاب خود آن را آورده است. نحوه برخورد شاه اسماعیل با حریفان داخلی نیز چهره تیره تری داشت و برای نمونه به دستور او حریفان مغلوب داخلی نظیر حسین کیا چلاوی، محمد کمره و بسیاری از زندانیان را در قفسهایی انداخته و همه آنها را مرده و زنده در میدان شهر در مقابل چشمان فرستاده های خارجی از جمله نمایندگان دولت عثمانی زنده زنده سوزاندند. مسائلی از این دست را به وفور در تاریخ صفویان به ویژه دوران شاه اسماعیل می توان یافت. حال با شاهد مثالهای که آوردیم، می توان باور داشت شاه صفوی در جنگ چالدران دنبال رسم جوانمردی بوده؟!
۴. میدان جنگ، میدان مرگ و زندگیست. چطور عقل آدمی حکم می کند که شاه ایران به خاطر رسم جوانمردی در حالی که ایران و مذهب تشیع و خود و خانواده و مریدانش در سراشیب مرگ قرار گرفته اند، وی به دنبال رسم جوانمردی باشد؟!
۵. در جریانی دیگر شاه طهماسب اول در جنگ با ازبکان بوده که بنا بر گزارش احسن التواریخ در سال ۹۵۹ هجری قمری شاه ایران از توپ و تفنگ استفاده کرده؛ اما به دلیل کارایی نداشتن برای قزلباش ها و دست و پاگیر بودن برای سربازان سود زیادی از آن نبردند. در اینجا لازم به ذکر است که مینادوا (از سفیران ونیزی) در سال ۱۵۸۸ میلادی در کتاب خود اظهار می کند که هنوز استعمال توپ و تفنگ را نپذیرفته اند و این نپذیرفتن به معنی عدم شناخت در استعمال این سلاح و تکیه بر جنگ افزارهای کهنه می باشد.
۶. بعدها در زمان شاه عباس اول، با درک این مطلب که عامل پیروزی در جنگهای با عثمانی سلاحهای گرم آنها بوده با کمک برادران شرلی سعی در ایجاد توپخانه و دسته های سربازان با سلاحهای گرم می کند. پس معلوم می شود ایران تا این زمان اصلاً سلاح گرم را آنچنان که شایسته باشد نشناخته و به ضرورت کاربرد آن پی نبرده است و اگر هم در مقاطعی استفاده نموده در سطح بسیار محدود بوده و آن هم به دلیل عدم آشنایی لازم، برای نمونه در زمان شاه طهماسب ، برای صفویان کارایی نداشته است.
با توجه به دلایل بالا می توان نتیجه گرفت که علت استفاده نکردن ایران از سلاح گرم در جنگ سرنوشت ساز چالدران را که تبعات بسیار زیان باری برای ایران داشت، نه معلول اعتقاد و رسم جوانمردی بلکه به خاطر ساختار ایلیاتی و کهنه سیستم نظامی ایران همراه با عدم آشنایی لازم و نداشتن تخصص در استفاده از تجهیزات مدرن آن زمان بوده است. کما اینکه دولت عثمانی به سبب برخوردهای نظامی مداوم با غرب با این تجهیزات جدید نظامی که نقش تعیین کننده ای را (البته در آن زمان) در پیروزی یا شکست حریف داشت، آشنایی کامل پیدا کرد و در جنگ چالدران در سطح وسیعی به کار برد. بنا به عقیده محققان آنچه در این زمان سرنوشت جنگ چالدران را به نفع دولت عثمانی رقم زد برتری در نوع سلاح و تجهیزات بود. شخص شاه اسماعیل هم با علم به این موضوع که آتش توپخانه های عثمانی عامل تعین کننده جنگ می باشد بنا به روایتی شخصاً تا جلوی توپ های آنها پیش رفته و سعی در کشتن توپچیان عثمانی داشت؛ غافل از اینکه شمشیر را توان مقابله با آتش نیست. در مورد تبعات این شکست برای صفویان باید گفت:
- «دیاربکر» از ایران جدا شد و دیگر روی آن را هرگز ندید.
- این شکست، نقطه پایانی بر پیروزی های پیاپی شاه اسماعیل صفوی بود.
- شکست وجه الهی و نیمه خدایی شاه اسماعیل در نزد مریدانش.
- ایجاد روحیه یاس و ناامیدی در میان ایرانیان.
- تلاش های بی ثمر برای جبران شکست.
- شکست ابهت صفویان که در میان سلاطین عثمانی و دیگر همسایگان ایران وجود داشت.
- جایگزینی سیاست تدافعی، علیرغم سیاست تهاجمی اولیه صفویان.
- شروع سلسله تجاوزات عثمانیان به خاک ایران که تا پایان دولت صفوی ادامه داشت.
- پی بردن سردمداران صفوی به ضعف ساختاری و نظامی در مقابل دشمن.
- ایجاد ارتباط با دولتهای روسیه و اروپایی که به نوعی دشمن شماره یک عثمانی محسوب می شدند.
- باجهای مستمر به غربیان و هیات های مذهبی در مقابل حمایت از ایران در مقابل عثمانیان.
