کافه خوندنی

ایرانیان در ساختن راه‌های باستانی نقش پیش‌رو داشته‌اند و برای اداره کشور بزرگ خود وسایل ارتباطی بسیار منظم و دقیق به وجود آورده بودند که نمونه‌های حیرت‌آور آن «راه‌شاهی»، «راه ابریشم» و خبررسانی با علامات را باید نام برد. هرودوت تاریخ‌نویس یونانی در کتاب پنجمش «راه شاهی» هخامنشی را چنین تشریح می‌کند.

این راه از نقاط مسکونی و امن می‌گذرد و در طول راه، ایستگاه‌های شاهی (کاروانسراهای عالی) ساخته شده است. از لیدی (آناتولی غربی امروز) و فریکی (Phrygi) (قسمت داخلی آسیای صغیر) و در طول 94 فرسنگ و نیم ساختن. نگاهداری و اداره کردن دو هزار و پانصد کیلومتر «راه شاهی» از افتخارات ایرانیان دوران داریوش اول است که در سال 521 پیش از میلاد به سلطنت رسیده، البته قسمت‌هایی از این راه بزرگ پیش از داریوش اول وجود داشته است، اما قدرت داریوش اول و ایرانیان عصر او بود که قطعات کوره راه‌ها را به راه بزرگ شاهی در 25 قرن پیش تبدیل کرد. همان‌طور که امروز معمول است «راه شاهی» نیز از خارج شهرها می‌گذشته است تا نگاهداری آن دشوار نبوده و به اعمال نیروی زیاد نیاز نباشد.

تا جایی که تاریخ نشان می‌دهد، «راه شاهی» اولین راه مستقلی است که در دوران باستان به وجود آمده است و چون از داخل شهرها نمی‌گذشت شورشیان و کشورگشایان نمی‌تواستند از آن برای رسیدن به هدف خود استفاده کنند. پس از بسط قدرت چین در سرزمین‌های غربی راه تجارت چین با مغرب باز شد و تجارت چین با کشورهای غربی کم‌کم توسعه یافت تا حدی که عدل‌های ابریشم چین پس از سه سال صرف وقت و پیمودن حدود 10 هزار کیلومتر راه به رم می‌رسید.

راه ابریشم از دروازه یشم (Jane) نفریت (Nephrit) «به چینی Ju» شروع می‌شد و از دو طریق تورفان (راه شمالی) و ختن (راه‌جنوبی) به کاشغر می‌رسید و از آنجا به سمرقند و از سمرقند به مرو و بلخ رفته و از طریق شمال ایران به آسیای صغیر و رم منتهی می‌گشت. ختن باستانی شهری اسرارآمیز بود که چینی‌ها آن را یوتین (Yu-tien) یا شهر غربی می‌نامیدند.

راه شمال که از تورفان می‌گذشته کمتر کاوش شده با این حال با پیدا شدن قلعه‌هایی که در اثر کاوش باستان‌شناس معروف سراورل اشتین (Aurel Stien) انگلیسی نمایان شده مسیر راه شمالی معلوم شده است. به هر حال هر دو راه در کاشغر به هم می‌رسیدند و از آنجا راه ابریشم به طرف فرغانه می‌رفته است.

مدت سفر بین چین (از دروازه ابریشم در دیوار چین) تا کاشغر از طریق تورفان (راه شمال) هشت هفته و از طریق لولان (Lou-lan) و وایلی (Way-li) هفت هفته طول می‌کشیده و هر دو راه به کاشغر منتهی می‌شده و از آنجا به فرغانه می‌رفته است. در فرغانه کالاهای تجاری فروخته می‌شد و یا با کاروان جدید از راه سمرقند و مرو و شمال ایران به پالمیر در آسیای صغیر حمل می‌شد و یا از مرو به بلخ، هرات به نیشابور و سپس باز به آسیای صغیر منتقل می‌شده است. (کاروان از بلخ از راه دره خلم و سمنگان و اندرآب به هندوستان می‌رفته).

بهتر است دنباله راه ابریشم را همراه حکیم ناصرخسرو مروی (414 هجری) برویم. او در سفر مکه خود از مرو به سرخس، نیشابور، جوین، دامغان، سمنان، خوار، آفریدون (آپرین امروز)، ری، قزوین، خرزوپل (هرزوپل نزدیک منجیل) خندان سمیران (شمیران مرکز طارم) سرآب، اوجان (سعیدآباد امروز) تبریز، مرند، خوی، وان و از آنجا به آسیای صغیر رفته است.

برج‌های خبررسانی:

آنهایی که در بیابان‌های ایران در امتداد شاهراه‌های قدیم سفر کرده‌اند به تپه‌های مصنوعی برخورده‌اند که به فاصله‌های مساوی از همدیگر قرار دارند. نزدیک‌ترین این تپه‌ها به تهران رشته تپه‌ای است که از ری (حدود فیروزآباد امروز) به طرف شرق از شمال ورامین به ایوانکی می‌رود و رشته غربی دنبال راه قدیم قزوین- ری قرار دارد. این تپه‌ها باید باقیمانده برج‌های خبررسانی دوران هخامنشی باشند.

در دیوارهای «جان‌پناه» دور بام برج به طرف برج‌های همسایه سوراخ‌هایی وجود داشته است. روش خبررسانی به این شکل بوده که در شب روی بام برج آتش می‌افروختند و با بستن و بازکردن سوراخ‌ها و قطع و وصل آن به برج‌های همسایه علامت می‌دادند و خبر می‌رساندند. این همان کاری است که پس از 23 قرن «مورس» با قطع و وصل جریان برق انجام داده و اساس صنعت تلگراف امروزی شده است.

کاروانسراهای شاه‌عباسی: 

شاه عباس بزرگ برای توسعه اقتصادی کشور پهناور خود شبکه راه منظم و امنی به وجود آورد. گرچه خیلی از کاروانسراها و راه‌ها پیش از دوران سلطنت وی ساخته شده بود، اما در اثر قرن‌ها بی‌توجهی دیگر قابل استفاده نبود، به فرمان شاه عباس تمام راه‌ها مرمت شد و برای آسایش کاروانیان کاروانسراهای قدیمی مرمت شدند و یا کاروانسراهای جدیدی ساخته شد. کاروانسراهایی که در دوران شاه‌‌عباس ساخته شد یک حیاط داخلی، یک حیاط خارجی و یک ردیف ساختمان بین آن دو داشت. کاروان به حیاط داخلی وارد می‌شد و در ایوان‌های دور محوطه باراندازی می‌کرد.
از نمونه‌های کاروانسراهای شاه‌عباسی دو کاروانسرای مورچه‌خوار و مهیار یکی در شمال و دیگری در جنوب اصفهان را می‌توان نام برد.

شاهراه‌های قدیمی ایران :

با تغییر مراکز قدرت سیاسی در طول تاریخ ایران اهمیت راه‌ها نیز تغییر کرد. با این حال مسیر شاهراه‌ها بر پایه اصول اقتصادی تقریبا ثابت مانده و امروز هم اساس طرح شبکه راه‌های ایران است. شاهراه‌های اصلی ایران قدیم به طور کلی به شرح زیر بوده‌اند:

الف- راه‌‌های منشعب از همدان :

1 - راه شمالی: از همدان به سهروردی و از آنجا به زنجان (سنگان) امتداد داشت. در زنجان راه دو شعبه می‌شد یکی راه طارم و دیگری راه میانه: راهی که از زنجان به طارم می‌رفته، در طارم شعبه‌ای به طرف خلخال و اردبیل و رشته دیگر به دره سفید‌رود سرازیر می‌شد و در امتداد سفید‌رود به گیلان و انزلی منتهی می‌‌شد و از آنجا به باکو می‌رفت.

2 - راه‌غربی: از همدان به اسدآباد و خندان و کنگاور و بوکان می‌رفته و از این محل از طریق خانقین به بغداد منتهی بود.

3 - راه جنوبی: از راه غربی در بوکان جدا شده به نهاوند و ورود کرد (بروجرد) منتهی و پس از عبور از تنگه ملاوی که خرابه‌ راه‌شاهی و پل دختر در آن هنوز باقی است از پل گاومیشان (نزدیک به محل ریختن آبکشکان به سمیره) گذشته به سمیره متصل می‌شد و از انتهای جنوبی تنگه ملاوی راه شوش جدا می‌شده است.

4 - راه جنوب شرقی: از جنوب بروجرد به گلپایگان و از آنجا به اصفهان می‌رفته است.

5 - راه شرقی: از همدان به کوریجان و مزدکان (مزلقان امروز) می‌رفته، در مزدکان راه دو شعبه می‌شده یکی به زرند و ری می‌رفته و دیگری به ساوه و آوه و قم متصل می‌شده است.

ب: راه‌هایی که از اصفهان جدا می‌شده‌اند :

1 - راه‌شمالی: از اصفهان به مورچه‌خوار و جوشقان می‌‌رفته و پس از گذشتن از گردنه کهرود (قهرود) به کاشان می‌رسیده، در کاشان راه دو شعبه می‌شده یکی از طرفین کویر به خوار و از آنجا به خراسان می‌رفته و دیگری به قم متصل می‌شده است.

2 - راه شمال غربی: از اصفهان از طریق گلپایگان به همدان و لرستان می‌رفته است.

3 - راه جنوب غربی: از اصفهان به ده‌کرد (شهرکرد امروزی) می‌رفته و از آنجا پس از عبور از آب کارون (حدود پل شالو) و ایزه (مال‌میر) به شوش متصل می‌شده است.

4 - راه جنوبی: به غیر از راهی که از لنجان به فارس می‌‌رفته راه معمور دیگری از اصفهان به لنجان و لوردکان می‌رفته پس از عبور از تنگه‌های کهکیلویه به ارجان (ارکان نزدیک بهبهان امروز) می‌رسیده از آنجا به بندر مهرویان منتهی می‌شدند.

ج: راه‌های خراسان:

راه‌هایی که از بلخ (مزار شریف امروز) و مرو و هرات و نیشابور منشعب می‌شدند:

1 - راه بلخ به هندوستان: راه دره خلم به سمنگان (ایبک) بغلان، اندر آب به پروان یا فروان معمورتر بوده در پروان راه دو شعبه می‌شده یکی از طریق چاریکار و استالف به دره کابل و دیگری رو به جنوب غربی به بامیان می‌رفته است. راه مستقیم دیگری نیز بین بلخ و بامیان وجود داشته است.

2 - راه هرات به سیستان: از هرات سوی جنوب به ولایت اسفراز (اسب‌زار) و از آنجا به دنبال رود ارس کند به سبزوار و فراه و از فراه به سیستان می‌رفته است.

3 - راه نیشابور به هرات: از طریق تربت حیدریه یا فریمان به باخرز و از آنجا دنبال هریرود به هرات می‌رفته است.

4 - راه نیشابور به شمال: از قوچان به اشک‌آباد (عشق‌آباد امروز) به سوی شمال امتداد داشته است.

5 - راه نیشابور به دریای خزر: از نیشابور به اسفراین می‌رفته. در آنجا راه دو شعبه می‌شده یکی از طریق گردنه فیروزه به بجنورد و دیگری از راه جنگل دنبال آب دهنه به این شکلی به تنکران به جرجان (نزدیک گنبد کاووس امروز) و از جرجان به سوی دریای‌خزر می‌رفته است.

6 - راه نیشابور به ری: از دشت جوین به قومس (راه ابریشم) یا از بیهق (سبزوار، خسروگرد، مزینان یا مسینان امروز) به قومس (شاهرود، دامغان، سمنان امروز) و از آنجا به خوار و از طریق سردره خوار به ری منتهی می‌شده است.

7 - راه نیشابور به جنوب: از طریق ترشیز (کاشمر امروز) یا تربت حیدریه به جویمند می‌رفته. در جویمند راه دو شعبه می‌شده یکی از طریق تون (فردوس امروز) و طبس (گلشن امروز) به یزد و نائین می‌رفته دیگری به قائن می‌رسیده است و در بیرجند راه دو شعبه می‌شده. یکی به سوی جنوب غرب از راه‌های بند به کرمان و دیگری به سوی جنوب به سیستان می‌رفته است.

د – راه کنار شمال:

از جرجان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) به استرآباد (گرگان امروزی) به خرگواران (اشرف سابق) و بهشهر امروزی به سارویه (ساری امروز) مامیتر (بارفروش سابق و بابل امروزی) به آمل به چالوس به تنکابن به لاهیجان و از آنجا به دیلمان و گیلان و از گیلان به خلخال آذربایجان می‌رفته است.