سیستم آموزش مکتب تا دوران قاجار تاب مقابله با جریان آموزش جدید را داشت اما پس از آن به ناچار تسلیم سیستم آموزشی جدید شد.
نخستین مدرسه:
نخستین مدرسه ابتدایی و متوسطه در تهران و در سال 1276 هجری شمسی تاسیس شد. این مدرسه چندین بار در اثر مخالفت ها باز و بسته شد تا صدراعظم مظفرالدین شاه، موسس مدرسه را به تهران دعوت کرد و مورد حمایت قرار داد. تاریخچه تاسیس مدارس غیرانتفاعی در ایران روند تاسیس مدارس دبستان و متوسطه تا پس از مشروطه سیر تکاملی خود را طی کرد. به این معنا که تا پیش از مشروطه و در ابتدای امر، مدارس تاسیسی ویژه پسران بود و مدرسه ای برای آموزش دختران تاسیس نشده بود. اما پس از انقلاب مشروطیت نخستین بار در سال 1324 هجری قمری (1285 شمسی) مدرسه ای به نام «مدرسه دوشیزگان» توسط بانو بی بی خانم وزیراف گشایش یافت که با وجود ایستادگی او تعطیل شد. پس از آن مدرسه «ناموس» تاسیس شد. در مدرسه ناموس ابتدا به تشکیل کلاس های اکابر برای بانوان اقدام شد و سپس قرآن و تعالیم مذهبی را در دروس گنجاندند و سالی یک بار در مدرسه مجالس روضه خوانی ترتیب دادند. چنین شد که این مدرسه به صورت جدی پا گرفت.
مرثیه ای برای چپ ها:
در میانه ی سال 1362 بود که بحث رایگان بودن یا نبودن آموزش در مدارس میان مسئولان مطرح شد. جناح موسوم به چپ در آن زمان طرفدار آموزش و پرورش رایگان تا پایان تحصیلات دانشگاهی بود اما جناح موسوم به راست بیشتر طرفدار ادامه کار و توسعه مدارس مذهبی خصوصی مانند مدارس علوی و رفاه قبل از انقلاب بود. همین اختلاف، اکبر پرورش را بر آن داشت که در آذر سال 1362 از شورای نگهبان تقاضا کند تفسیر خود از اصل سی ام قانون اساسی را بیان کند. شورای نگهبان در مرداد 1363 گفت: «[...] مستفاد از اصل سی ام قانون اساسی، دولتی بودن آموزش و ممنوعیت تاسیس مدارس و دانشگاه های ملی به موجب قوانین عادی نیست».
با این تفاسیر زمینه قانونی تاسیس مدارس غیردولتی فراهم شد. پس از پایان جنگ تحمیلی و مقارن با شروع دوران سازندگی، قانون تاسیس مدارس غیرانتفاعی در تاریخ سوم خرداد 1367 در مجلس به تصویب رسید. چنین شد که چپ های معتقد به آموزش دولتی، اندک اندک از آموزش و پرورش کنار گذاشته شدند. مدارس غیردولتی و نمونه مردمی و نیمه دولتی یکی پس از دیگری تاسیس شد و در جریان همین تاسیسات بود که نام مدارس غیرانتفاعی روی زبان ها افتاد؛ مدارسی که در بیشتر آن ها به چیزی جز انتفاع صاحبان فکر نمی شد.
مدارس ملی:
مدارس خصوصی که به مدارس ملی معروف بودند توسط مردمان خیّر و هیئت های نیکوکار برپا می شدند و دولت نیز به عده ای از آن ها اعانه می داد چون در دبیرستان ها مبلغ ناچیزی از شاگردان گرفته می شد. درآمد مدارس خصوصی معمولا کافی نبود و قادر به ادامه حیات نبودند و شعار آن ها در این دوره رو به کاهش رفت ولی هیچ گاه به کلی از بین نرفتند.
در اواخر این دوره مدارسی تاسیس شد که فقط فرزندان اقشار ثروتمند و وابسته به حکومت می توانستند از آن ها استفاده کنند. این روند تا اواخر دوران پهلوی ادامه داشت. پس از انقلاب اسلامی نیز مدارس دولتی در مرکز سیسم آموزشی کشور بود اما به سبب حادث شدن جنگ تحمیلی و کسری بودجه، بار دیگر سخن از مدارس خصوصی یا ملی به میان آمد.
همه مدارس دولتی شد!
از آن جایی که ارتقای سطح فرهنگ جامعه از اهداف اصلی انقلاب مشروطه- حداقل در ظاهر- به حساب می آمد، در سال 1327 هجری قمری (1288شمسی) کلیه دبستان های تهران دولتی شدند اما این رویه چندان برقرار نماند. «مدارس جدید بر دو قسم بودند: دولتی یا مجانی و ملی یا پولی. در مدارس دولتی شهریه و چیزی دریافت نمی شد و در پولی، از ماهی یک قران برای کلاس ابتدایی و تا ماهی دو قران و نیم و سه قران جهت کلاس های پنجم و ششم شهریه می گرفتند».
