مدرسه ایرانیان در استانبول سرنوشت ۹۰ ساله دارد. بانیان اصلی این مدرسه عده ایی از تجار معروف و آزادیخواهی بودند که پس از جنگ جهانی اول به عثمانی آن زمان کوچ کرده بودند، از عملکرد این دست از ایرانیان که در قلمرو عثمانی مدرسه تاسیس کرده بودند اطلاع چندانی در دست نیست، اما با حضور افرادی چون صادق رضازاده شفق، ممتازالدوله و سیدحسن تقی زاده می توان به کنه و ذات آن دست یافت. اسناد معتبری در این باره موجود است که برخی ایرانیان برای پیوند با فرهنگ ایرانی خود در خارج از کشور، به این کار مبادرت ورزیدند. بطور نمونه گروهی از ایرانیان تاجر و جمعی از فرهنگ دوستان مقیم استانبول، انجمنی تشکیل داده و دبستان ایرانیان استانبول (۱۳۰۱ق/۱۸۸۴) را تاسیس کردند. برخی از آنان عبارت بودند از: «حاجی محمود آقا تاجرصدقیانی، حاجی حسن آقا تاجر صدقیانی، حاجی عباس آقا تاجر ایروانی، عبدالهادی آقا تاجر تبریزی، مشهدی آقا تاجر حبشی، حاجی میرزا حسین آقا تاجر اصفهانی، حاجی زین العابدین آقا تاجر خویی مشهور به بیت الله و حاج رضاقلی خراسانی.» مدیریت این انجمن بر عهده حاج رضاقلی خراسانی بود و برای اداره مدرسه، نظامنامه یی به تاریخ دوم شعبان ۱۳۰۱ق در هشت فصل و یکصد و دو ماده تنظیم شد و تمام امور مربوط به چگونگی اداره مدرسه، شرایط ثبت نام، شرایط شاگردان و معلمان و نحوه تدریس و مواد درسی و... در آن گنجانده شد که هدف از تاسیس و سیاست و روش های آموزش را به نیکی روشن می کند. این مدرسه تا سال ۱۳۰۶ش فعال و ۱۲۰ شاگرد در آن مشغول به تحصیل بود. رضازاده شفق یکی از معلمان زبان فارسی و تاریخ ادبیات ایران این مدرسه که مدتی در آذربایجان شوروی بود، پس از حمله روس ها به این منطقه، به ترکیه مهاجرت کرد و در این مدرسه به تدریس پرداخت. کمتر از یک دهه بعد این دبستان مجددا آغاز به کار کرد و هم اینک نیز فعالیت دارد.
مدرسه ایرانیان در استانبول
مدرسه ایرانیان استانبول که اکنون از پایه اول ابتدایی تا پایان پیش دانشگاهی (رشته های ریاضی و تجربی) را در بر دارد، دارای ۲۱۵ نفر دانش آموز پسر و دختر است. برنامه کلاس ها همان برنامه یی است که در مدارس داخل کشور اجرا می شود. ساعت کار از ۸:۱۵ الی ۱۳:۳۰ است و بعدازظهرها کلاس های تقویتی و فوق برنامه دایر می شود. این آموزشگاه از نوع نمونه مردمی است و بخش عمده هزینه ها از راه شهریه دانش آموزان تامین می شود. آموزگاران و دبیران مجتمع، اکثرا تحصیلات لیسانس و فوق لیسانس دارند و در تخصص خود از آگاه ترین دبیران کشورند که از طریق مصاحبه و مسابقه برگزیده می شوند.
مدت ماموریت آنها به ترکیه، هر یک دو سال و حداکثر سه سال است. شیوه تدریس و ارزشیابی همان است که در کشور جریان دارد. دانش آموزان همزمان با دانش آموزان مدارس داخلی امتحان می دهند و معمولا برای امتحانات هم ناظری از تهران اعزام می شود.
آنچه قابل توجه است: زمان تاسیس مدرسه، چگونگی تشکیل آن، نظامنامه مدرسه، وجود بعضی معلمان که سراسر شوق بودند و در قبولی دانش آموزان ایرانی در دانشگاه های ترکیه تاثیر داشتند، همبستگی و تجمعی که این مدرسه در میان ایرانیان مقیم استانبول به وجود آورده بود و سرانجام زنده نگه داشتن زبان فارسی در ترکیه و انتشار روزنامه های فارسی زبانی که در انقلاب مشروطیت موثر بوده است.
۱) تاسیس مدرسه
مدرسه ایرانیان مقیم استانبول، در سال ۱۳۰۱ ق/ ۱۲۶۳ ش/ ۱۸۸۴ م، چهارده سال پیش از آنکه مدرسه یی در تهران دایر شود به وجود آمد. موسسان مدرسه، گروهی از تجار و فرهنگ دوستان ایرانی بودند که ابتدا در استانبول انجمن تاسیس کردند. مدیریت این انجمن به عهده حاج رضاقلی خراسانی بود. جالب است بدانیم که هم اکنون در استانبول «انجمن خیریه مقیم ترکیه» (تاسیس ۱۹۴۵) به مدیریت محمد ابراهیم برهان الدین شبستری و درآمد ماهانه ۲۰ هزار دلار دایر و در خدمت امور فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی نیازمندان است. مدرسه ایرانیان در یک اتاق استیجاری در محله والد خان در کنار مسجد فعلی ایرانیان، با ۹ نفر دانش آموز شروع به کار کرد و میرزاعلی خان خویی و سپس حاج رضاقلی خراسانی معلمان این کلاس شدند. حاج رضاقلی با حضور سفیر ایران در ترکیه، جلسه یی تشکیل داد.
در آن جلسه تصویب شد که از طرف ایرانیان کنسرتی ترتیب داده شود. این کنسرت تشکیل شد و از محل درآمد فروش بلیت، خانه یی نزدیک سفارت ایران، در بهترین محله استانبول، خریداری شد و به مدرسه اختصاص یافت. پس از چند سال محل مدرسه فروخته شد و جای دیگری به وسعت ۹۰۰ مترمربع در محله سلطان احمد، جنب دادگستری استانبول خریداری شد. این محل در سال ۱۲۷۹ شمسی به بیمارستان تبدیل شد و یکی از مجهزترین بیمارستان های آن شهر شد. سنگ نوشته یی از افرادی که به ساخت بیمارستان کمک کرده اند، در ساختمان موجود است.
اکنون مدرسه با ۱۷۸۰ متر مربع زیر بنا، در چهار طبقه و در مالکیت وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران قرار دارد. مدرسه به آزمایشگاه، کارگاه، سالن اجتماعات، کتابخانه و یک سوییت جداگانه مجهز است.
۲) نظام نامه خصوصی دبستان ایرانیان استانبول
در سال ۱۲۶۳، یعنی در همان سال تاسیس مدرسه، نظام نامه یی در هشت فصل و ۱۰۲ ماده تنظیم شد و همه امور مربوط به اداره مدرسه، شرایط ثبت نام، شرایط دانش آموزان و معلمان، روش تدریس و مواد درسی در آن منظور شد. بطوری که هر کس به خوبی و روشنی تکلیف خود را می دانست. طبق موادی از این نظام نامه، مدت تحصیل در مدرسه ۸ سال است و فارغ التحصیلان شهادت نامه می گیرند و به کار می پردازند. ماده ۲۲ این نظام نامه، دروسی را که باید شاگردان بخوانند، به این ترتیب مشخص کرده:
فارسی خواندن و نوشتن، علم عقاید، حرف و نحو عربی، منطق و معانی، تاریخ عمومی، تاریخ ایران، رسم، علم حساب، جغرافیا، هندسه جبر، هندسه رسمیه و مناظر مستویه، حکمت طبیعیه، کیمیا، تاریخ طبیعی، علم هیات قوانین دول، علم ثروت، اصول دفتر جدید و لسان اجنبی.
ماده سی ام: زبان رسمی دبستان فارسی است. معلم دایمی دبستان و خلیقه ها مجبورند کودکان را فارسی آموخته و به تکلم کردن فارسی مجبور نمایند.
ماده سی و هشتم: از برای دبستان، حکیم مخصوص [پزشک] معین خواهد شد که لاقل پانزده روز یک مرتبه به دبستان آمده، شاگردان را معالجه کرده و از برای هر یک معالجه لازم باشد، نسخه دوا خواهد داد.
ماده پنجاه و یکم: در دبستان، زدن معاملات تحقیریه به کل ممنوع است.
از موارد دیگر: معلم ها دایما با شاگردان با احسن معاملات حرکت کرده و تنبیهات و وصایا را نیز تا زمان مناسب اجرا نمایند. دبستان هیچ وقت بی معلم نباید بماند. شاگردان در دبستان نماز خود را ادا خواهند کرد. شاگردانی که زحمت کشیده و جلب توجه مافوق خود را کرده اند، اسامی آنها با خط جلی در لوحه مخصوص تحسین ثبت و در درسخانه آویخته خواهد شد.
۳) معلمان این مدرسه
در فهرستی که آقای محمدعلی سلیمی نسب از مدیران مجتمع آموزشی فجر استانبول تهیه کرده است، غیر از حکمت بیک و الکساندر بیک که از مردم ترکیه و فرانسه اند، ۴۵ نفر ایرانی در طول ۱۲۶ سال اخیر، مدیریت مدرسه را بر عهده داشته اند که نمونه آنها شادروانان حسن تقی زاده و علی جواهرکلام بودند. یکی از مدیران دوره های اخیر این مدرسه سیدکاظم معصومی لاری بود که دو نوبت بمدت چهار سال مدیر مدرسه شد. انسانی فرهیخته و معلمی آگاه و نمونه بود و اکنون ۷۷ سال دارد. یادداشتی کوتاه از او:
«سیدمحمدکاظم معصومی لاری، متولد ۱۳۱۲ شمسی در کنگاور، دوره شش ساله ابتدایی را در مدرسه رازی کرمانشاه تمام کردم، دوره اول متوسطه را در دبیرستان بغداد و دوره دوم متوسطه را در دبیرستان فردوسی تهران. سال ۱۹۵۷ برای تحصیلات عالی به استانبول آمدم. در همان سال به علت داشتن خط خوب، در سرپرستی امور دانشجویان در ترکیه و مدرسه ایرانیان استخدام محلی شدم و بمدت ۲۳ سال اداری بودم و هم سرپرستی امور دانشجویان و هم تدریس کردم. از سال ۱۹۵۸ تا این تاریخ هفته یی چهار روز در دانشگاه، انجمن خیریه، کتابخانه ملی ترکیه و انجمن بازرگانی ایرانی، کلاس زبان و ادبیات برای ترک ها و ایرانیانی که در استانبول متولد شده اند، ولی زبان مادری را نمی دانند، برگزار می شود.
پس از انقلاب اسلامی در حالی که ۲۳ سال معلمی کرده بودم، به من اعلام شد که می توانم به تهران بروم و به استخدام رسمی دولت درآیم. به تهران رفتم. به من گفتند باید در منطقه ۸ تهران مشغول شوم و کارم را ادامه دهم. گفتند نمی شود و تنها راهی که برای برگشت داری، خرید خدمت است. من هم به وزارتخانه رفتم. به اتاق مرحوم باهنر، وزیر آموزش و پرورش، و نامه یی نوشتم و همه حق و حقوقم را به دولت و شخص وزیر واگذار کردم تا صرف امور خیریه کنند. باز هم رضایت نمی دادند. می گفتند ممکن است بعد از شما فرزندانت اعتراض کنند. من امضای موافقت فرزندانم را گرفتم و تحویل دادم و به ترکیه بازگشتم. با وجود اینکه الان ۵۳ سال است در ترکیه زندگی می کنم حاضر نیستم ملیت ایرانی خود را از دست بدهم.»
یکی دیگر از معلمان این مدرسه، رضا زاده شفق بوده است که «تدریس فارسی و تاریخ ادبیات ایران را در این مدرسه بر عهده داشت. شفق پس از حمله روس ها به آذربایجان و کشتار آزادیخواهان و تعطیلی روزنامه شفق، به ترکیه رفت و در این مدرسه به آموزش پرداخت.»
۴) مرکز تجمع ایرانیان
مدرسه ایرانیان استانبول محل تجمع ایرانیان و بحث های آزادیخواهان و تبادل نظر در مسائل ایران و بویژه موضوع مشروطیت بوده است. معمولا روزنامه های فارسی زبان که در ترکیه منتشر می شدند، از روزنامه های تهران پیشروتر و روشنگرتر بودند و در آنجا نوشته، و چاپ و به ایران فرستاده می شدند. این روزنامه ها عبارت بودند از: آزادی (۱۳۲۷ ق)، اختر (۱۳۱۳ ق)، سروش (۱۳۲۷ ق) به مدیریت علی اکبر دهخدا، شاهسون (۱۳۰۶ق) به مدیریت حاج عبدالرحیم طالبوف، شمس (۱۳۲۷ ق)، شیدا (۱۳۲۹ ق) و فکر استقلال (۱۳۲۸ق) . مدرسه ایرانیان استانبول مرکزی برای انتقال فرهنگ غربی به ایران بوده است. این مدرسه سبب شد که در ایران مدارس مشابهی تاسیس شود و آموزش و پرورش جدید گسترش یابد. سهراب احسانی، دبیر فیزیک مدرسه بر این باور بود که سطح آموزش در مدرسه ایرانیان از مدارس ترکیه بسیار بالاتر است و حتی شاگردان این مدرسه بیشتر از دانش آموزان ترک در دانشگاه ها قبول می شوند.
