پیشینه استفاده از قلیان را طبق اسناد به دست آمده به دوران شاه طهماسب یکم صفوی نسبت داده اند که تنباکوی آن احتمالا از طریق امپراتوری عثمانی وارد مرزهای ایران شده و ساخت قلیان توسط هنرمندان ایرانی صورت گرفته است. نخستین تصویری که از قلیان به شکل و شمایل امروزی به دست آمده است از نقاش مشهور دربار شاه عباس صفوی به نام رضا عباسی است. همچنین باید اذعان داشت که اروپاییان اولین بار در دوران صفویه با کشیدن تنباکو و قلیان آشنا شدند. قلیان ساخت ایران دارای قطعات مختلفی بود که هریک از قطعات از جنس های مختلف ساخته شده بود و تزییناتی مخصوص به خود داشت که برحسب نوع مصرف و احتیاج به اندازه و اشکال گوناگون ساخته می شد.
قلیان ها معمولا از بادگیر، سرقلیان، تنه، میلاب، نی و کوزه تشکیل می شدند. کوزه قلیان ها از جنس شیشه، سفال، چوب، سنگ، کدو، چینی و نارگیل بودند که قسمت دوم آن شامل تنه یا بدنه قلیان بود که از فلز یا بیشتر از چوب ساخته می شد. تنه های فلزی اگر از فلزات گران قیمت مانند طلا و نقره ساخته می شد دانه نشان، ملیله کاری می شد و اگر از فلزات ارزان مانند برنج ساخته می شد آن را مطلا یا رویش نقاشی رسم می کردند. معمولا قلیان هایی که دارای بدنه فلزی بودند، سر قلیان نیز دو قسمت داشت که قسمتی از آن متصل به تنه قلیان بود و قسمت دیگر به صورت قیف مانند بود که جای تنباکو و آتش قرار داشت. برای تزیین سر قلیانها، اغلب زنجیرهایی ظریف به آن آویزان می کردند. چپق نیز وسیله ای برای دود کردن مردم بود که دارای تزیین خاصی نبود و فقط چوب چپق ها خاتم کاری یا منبت کاری می شد.
استفاده از قلیان و رواج بیش از اندازه آن در پایتخت صفوی به حدی گسترش پیدا کرد که شاه عباس سعی کرد از استعمال بیش از حد قلیان در بین مردم سرزمینش جلوگیری کند و برای این کار روزی در مجلس دستور داد به جای استفاده از تنباکو در قلیان از پهن استفاده کنند تا بلکه حضار از استعمال آن جلوگیری کنند اما میهمانان مدعی شدند که قلیان مزبور از بهترین نوع تنباکو پر شده است و آن هنگام بود که شاه عباس به قدری عصبی شد که خطاب به حضار گفت«مرده شور چیزی را ببرد که نمی توان آن را از پهن تشخیص داد.» به طور کلی دو نوع مشخص قلیان وجود داشت که اول قلیان هایی دارای کوزه های عادی بودند که معمولا در منازل مورد استفاده قرار می گرفت و نوع دوم آن قلیان های نارگیلی بود که در هنگام گردش و سواری به دلیل سبکی وزن کارایی داشتند و استفاده می شد.
ورود قلیان به تهران
با روی کار آمدن سلطنت قاجاریه و انتخاب تهران به عنوان دارالخلافه، قلیان به عنوان بخشی جدایی ناپذیر و از ضرورت های زندگی تهرانیان شد. اگر در خانه کسی قلیان وجود نداشت یعنی آنکه صاحبخانه متمدن نبود. بدون قلیان هیچ کاری در خانه صورت نمی پذیرفت نه میهمان نوازی، نه مذاکره، نه معامله و... اشراف و بزرگان نیز برای چشم و هم چشمی در داشتن قلیان های ممتاز، به سفارش قلیان هایی از جنس های طلا، نقره و جواهرات می پرداختند. تهرانیان نسبت به این ابزار دودی چنان عادت داشتند که محال بود از آن صرف نظر کنند. اولین چیزی که بر سر سفره غذا می گذاشتند قلیان بود و حتی در ماه رمضان نخستین موردی که برای افطار آماده می شد، قلیان بود. تهرانیان هنگام سواری و مسافرت نیز از کشیدن قلیان غافل نمی ماندند و رنج سفر خود را با کشیدن قلیان هموار می کردند. همچنین کشیدن قلیان در سلام های رسمی دوره قاجاریه بسیار معمول بود و قلیان های سلام شاهان قاجار هم اکنون در موزه جواهرات سلطنتی نگهداری می شود. مصرف بی رویه قلیان در میان پایتخت نشینان به حدی بود که ناآرامی میان برخی از مسوولان را در پی داشت تا آنجا که حدود یکصد سال گذشته، در جراید کثیر الانتشار تهران از معایب و مضرات قلیان سخن به عمل آورده بودند: «چنانچه که پیداست برای جلوگیری از این گونه کارها، سخت گرفتن یا بها را گران تر کردن و مانند اینها سودی نتوان داشت چه بسا که به آزمندی دودکشان بیفزاید و یگانه راه چاره آن است که پزشکان و دانشمندان در این باره چیزهایی نویسند و گفتارهایی رانند و زیان دود یا بی اندازگی آن را با زبان پند و با دلیل های دانشی بازنمایند.»
اهمیت قلیان در تعیین شخصیت افراد
جعفر شهری مورخ و تهران شناس، قلیان را از لوازم احترام به افراد می دانست و اینکه در مجالس، قلیان نخست به دست چه کسی داده شود و تا به کجا دست به دست شود برگرفته از تایید و محبوبیت شخص موردنظر بود. اگر نخستین قلیان به میهمان تعارف شود دلیل بر خوشامدگویی صاحب پذیرایی به آن فرد بود و اگر قلیان دوم و سوم به طرف پیشکش شود معنای خداحافظی را در برداشت و اگر به شخص قلیان تعارف نشود یا از او معذرت خواست که قلیان وجود ندارد دلیل این بود که از دیدن شخص راضی نبوده اند و بهتر است فرصت را مغتنم بشمارد، برود. این سنت چنان در تهران فراگیر شده بود که برای آنکه به کمتر کسی بربخورد هر ملا و بزرگی برای خود یک قلیان چاق کن خاص به همراه داشت و از آنها می خواست که برایشان قلیان آماده کنند. در هر صورت بدون وجود قلیان، هیچ مجلسی، مجلس تمام و کمال نبود. در میهمانی ها، روضه خوانی ها، مجالس فاتحه، هفت، چله، عزا، شیرینی خوردن، بله بوران، مجالس عقد و عروسی، شب نشینی و آشتی کنان، وجودش ضروری و لازم بود.
پذیرایی با قلیان در مراسم خواستگاری
یکی از امور موردپسند واقع شدن دختر در مراسم خواستگاری نحوه برخورد، تعارف، تر و تازه بودن و نحوه پذیرایی با قلیان از خواستگار بود. اینکه دختر دم بخت چگونه قلیان را به دست خواستگار دهد یا اینکه تنباکو خوش نم و آتش مرتب و بی دود باشد از جمله مواردی بود که قوم شوهر به آن اهمیت بسیاری می دادند. اگر در اولین روز ورود خواستگار به خانه دختر دم بخت، عروس قبل از شربت و شیرینی برای خواستگار قلیان می آورد، خانواده داماد بلافاصله قید عروس را زده و با اخمرویی می گفتند: «عروس تلخی آورده و زندگی پسرمان را تلخ می کند» و فورا برخاسته و از خانه عروس بیرون می رفتند چراکه معتقد بودند تعارف قلیان قبل از شیرینی و شربت به معنای عزاست یا اینکه عروسی پسرشان مبدل به عزا می شود.
