کافه خوندنی

 تمرکزگرایی دولت ساسانی تغییرات مهمی در تجارت آن دوره ایجاد کرد، علاوه بر آن استقلال شهرهای کاروانی سوریه و بین النهرین نیز از بین رفت. عموماً بازرگانی تحت حکومت ساسانیان همراه با سلسله مراتب قانونی، به خوبی سازماندهی شده بود.

در اواخر سده چهارم میلادی تهاجم بدویان به آسیای مرکزی و ایران شرقی به طور قابل ملاحظه ای مانع تجارت در شرق شد. اما با وجود این، توسعه دیوانسالاری پایدار در هر دو امپراتوری بیزانس و ساسانی و رشد اهمیت تجارت بین آنها و همچنین تجارت با شرق دور به پیشرفت در طول دوره خسرو اول (۷۹ ـ ۵۳۱ م) و جانشینانش کمک کرد.

 در این مدت سغدیان فعال ترین بازرگانان جاده ابریشم بودند. چینی ها، میوه، شراب، آثار فلزی (به خصوص از آهن)، زره، ظروف شیشه ای و همه نوع سرگرمی های سغدی را وارد می کردند. برای مثال اسلوب و مضامین هنری ایران ساسانی با طرح طاووس نر و اسب های بالدار روبه روی هم بر جامه های کتان ظاهر شد که در آسیای مرکزی، چین و حتی ژاپن عمومیت داشت. با این وجود اشیای کمی از این نوع و با منشاء ایرانی باقی مانده است.

 ساسانیان برای فروش کالا از مهرهای گلی استفاده می کردند. کشف مهر ساسانی در حفریات «مانتای» در سریلانکا بازتاب روابط تجاری بازرگانان ایرانی با سرزمین های دور دست است. نشانه های گستره تجارت بین المللی ساسانیان در آفریقا نیز مشاهده شده، سکه های یافت شده در آنجا این مساله را تصدیق می کند.

 منابع سریانی، پارسی میانه و تلمودی هم در مورد تجارت امپراتوری ساسانی اطلاعاتی به دست می دهند.

 در دوره ساسانی، تیسفون مرکز بزرگ تجاری بین النهرین در ساحل دجله، جانشین بابل و سلوکیه شد.

 هنوز هم جاده اصلی که از بالای بین النهرین، از نزدیک محل امروزی همدان ـ تهران (ری باستان)، به درون فلات ایران امتداد می یافت و از کنار صحرا می گذشت و از طریق خراسان به آسیای مرکزی یا به سمت هند می رفت قابل مشاهده است.

 نقشه ها و سفرنامه ها پیوستگی برخی راه های تجاری روزگار باستان را آشکار می کند که هنوز در بیشتر آنها تردد صورت می گیرد.

 همچنین سفرنامه های باقی مانده از دوره ساسانی بر پیوستگی جاده های تجاری دلالت دارد که از سوریه و جنوب بین النهرین شمالی تا محل تلاقی دجله و فرات ادامه داشت، همان راهی که در دوره پارتیان نیز مورد استفاده بود. ضمن اینکه در امتداد تمام جاده ها عوارض و تعرفه از کاروان ها وصول می شد.

 رومیان و پارتیان به ترتیب جای خود را به بیزانسیان و ساسانیان دادند که بر سر کنترل تجارت مزبور با هم رقابت می کردند. علی رغم جنگ های همیشگی، در امتداد راه های اصلی نمایشگاه ها و بازارهایی برپا می شد و حجم تجارت دائماً در حال افزایش بود.

 از کتاب های حقوق سریانی و «ماتیکان هزار دادستان» پهلوی این گونه استنباط می شود که تجارت ساسانیان تا حد زیادی در اختیار اتحادیه ها و شرکت ها یا خانواده های بازرگانی بوده که در زمینه قوانین و مقررات حاکم بر خرید و فروش تولیدات خبره بودند. از قوانین تقسیم دارایی و توارث که در کتاب های قانون شرح داده شده تنها اندکی از آن باقی مانده است. به نظر می رسد مالکیت عمومی کالا، زمین و خانه ها شایع تر از مالکیت خصوصی بوده است.

 اصطلاح «hambayih» (مشارکت) نه تنها به روابط تجاری بلکه به سایر همکاری ها راجع به ساخت کانال های آبیاری و نظیر آن اشاره می کند.

 در ابتدا جریان تجارت به جای داد و ستد، بر پایه نظام پولی استوار بود. سکه های نقره با عیار بالا که دولت ساسانی ضرب می کرد به عنوان پول تا واحه تورفان ترکستان نیز مورد استفاده بودند. این سکه ها همچنین در تجارت با نواحی بالای رود ولگا در روسیه و دریای سیاه نیز دارای ارزش بود. تجارت اخیر حتی در مقیاسی وسیع تر در دوره اسلامی نیز تداوم یافت. درهم نقره ساسانی مدلی برای سایر پولها در شرق شد. درهم نقره ساسانی مدلی شد برای سایر پول هایی که در شرق، به ویژه نزد هپتالیان و یا در واحه بخارا ضرب می شد.

 در خلال حاکمیت طولانی ساسانیان، این سکه فقط در موارد محدودی تحت تأثیر مسائل سیاسی، کم ارزش شد؛ یک بار در دوره پادشاهی شاپور اول (۲ـ۲۴۰ م) و بار دوم وقتی که پیروز (۴۸۴ ـ ۴۵۹م) مجبور شده بود غرامت سنگینی را به هپتالیان بپردازد.

 مالیات ها و بهره بالای وام ها باعث محدودیت بازرگانان در ایران عصر ساسانی می شد. بازرگانان در این زمره طبقات بالای اجتماع قرار نداشتند. برعکس آن در آسیای مرکزی آنها از احترام بیشتری برخوردار بودند.

 در دوره ساسانی طبقه اعیان زمیندار در رأس هرم جامعه بودند اما در مناطقی همچون بخارا و سمرقند بازرگانان بزرگ مهم ترین نفوذ را در همه امور حکومتی داشتند. نکته مهم این که منابع مکتوب آسیای مرکزی، کتیبه ها و همچنین نامه ها، بیشتر به ساخت کانال ها یا مخازنی برای آب و یا به امور مالی اختصاص دارند، در صورتی که کتیبه های ساسانی دارای مضامین مذهبی یا سلطنتی هستند.

 مقارن با اواخر دوره ساسانی رقابت با بیزانس برای کنترل تجارت هند تشدید شد. ساسانیان بحرین و عمان را در کنترل داشتند و در سال ۵۷۰ م یمن یک پایگاه ایرانی شد. «کوسپاس» رقابت بین بازرگانان بیزانس و ساسانی را در ساحل غربی هند توصیف کرده و «پروکوپیوس» اظهار می دارد که ایرانیان تمام تجارت هند را در دست داشتند.

 در خصوص تجارت مناطق شمالی، اطلاعات متنابهی در دست نیست، اما مقادیر زیادی سکه های نقره، ظروف و سایر آثار ساسانی و یا از آسیای مرکزی در روسیه پیدا شده است. این یافته ها به ویژه وقتی با مقادیر اندک نقره بیزانس مقایسه شود مدرکی برای تسلط ساسانیان بر این مسیر محسوب می شوند. ایرانیان از شمال خزر، کهربا، عسل، موم و سایر کالاها را وارد می کردند.

 در طول تاریخ، طلا به قیمت بالایی در هند به فروش می رفت. به نظر می رسد این مسأله که دلیل عمده به دست نیامدن اشیای زرین، غیر از ســکه های طلا، از آسیای مرکزی و ایران بـــوده تقریباً از آغـــاز تاریخ عمومیت داشته است. در اوایل سده دوم قبل از میلاد کوشانیان، آخرین سلسله شرق فلات ایران بودند که مقادیر متنابهی سکه های طلا در روزگار باستان ضرب کردند. حکام بعدی غالباً نقره ضرب می کردند، البته این بدان معنی نیست که معادن طلای کوه های آلتایی، تیان شان و جاهای دیگر از تولید دست کشیده باشند. طلا بیشتر از آسیای مرکزی و ایران به جنوب برده می شد.

 تجارت داخلی قلمرو ساسانی نیز دارای اهمیت بود. کالاهای اصلی شامل اجناسی چون مواد غــذایی، حبوبات، شراب، خشکبار، روغن خوراکی و مانند آن می شد که کمتر جنبه تجملی داشتند. همچنین پارچه، لبـــاس، ظروف سلطنتی در قلمرو ساسانی آسیای مرکـــزی یافت می شد. احتمالاً در هر دو ناحیه محصولات لبنی، گوشت، پشم و فرش با وسایل و ظروف معاوضه می شد. مواد غذایی توسط روستاییان تهیه می شد.

 قوانین و مقررات، معاملات داخلی را نیز همانند تجارت بین المللی نظم می بخشید. شرکت ها تأمین محصولات مورد نیاز بازار را تقبل می کردند که خانواده ها یا تجار بزرگ در آنجا (بازار) محصولات یا خدمات را به معرض فروش می گذاشتند.

 اطلاعاتی در دست نیست که آیا نظام مراسلاتی (سیستم پستی) همانند دوره هخامنشیان وجود داشته یا نه، اما پیک ها و کاروان ها، پیغام ها و کالاها را به هر سو می رساندند. می توان پذیرفت که سازمان های خصوصی و حکومتی، بازرگانی درون مرزهای شاهنشاهی را اداره می کردند، البته درک ما در این رابطه غیرمستقیم و از طریق کتاب های قانونی است.

 گسترش وسیع تجارت در دوره اسلامی به مقدار زیادی مرهون تجربیات پیشین ساسانیان و مردمان آسیای مرکزی بوده است.

 از بین رفتن بسیاری از مرزهای داخلی، گذشته از انحصارات تجاری بیزانس و ساسانی، پیشرفت قابل ملاحظه ای به خصوص برای حکومت های آسیای مرکزی به ارمغان آورد.