سپهبد حاجى على رزم آرا (نخست وزير وقت) روز ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ در حالى كه براى شركت در مراسم ترحيم آيت الله فيض به مسجد شاه رفته بود، ترور شد و جان باخت.
خليل طهماسبى، عضو جمعيت فدائيان اسلام، كه اسلحه به دست در صحنه حاضر بود به عنوان قاتل بازداشت شد و به قتل رزم آرا اعتراف كرد. روز بعد آيت الله كاشانى (رئيس وقت مجلس شوراى ملى) قتل رزم آرا را واجب و طهماسبى را «منجى ملت ايران» دانست.
نمايندگان مجلس شوراى ملى نيز يك سال و چند ماه بعد با تصويب ماده واحده اى طهماسبى را حتى به فرض قتل نخست وزير پيشين، به واسطه اينكه «جنايت حاجى على رزم آرا و حمايت او از اجانب بر ملت ايران ثابت است»، عفو و مقدمات آزادى او را فراهم كردند.
اما هم خليل طهماسبى و هم آيت الله كاشانى چند سال بعد كه به اتهام دست داشتن در اين قتل بازداشت شدند، ادعا كردند كه گلوله هاى شليك شده از اسلحه طهماسبى سبب مرگ رزم آرا نبوده است.
شواهد ديگر نيز اين ادعا را كه رزم آرا در واقع نه به دست طهماسبى، بلكه به ضرب گلوله يك درجه دار ارتش به قتل رسيده تأييد مى كند. اين شواهد در عين حال نشانه هايى از دست داشتن دربار در ترور رزم آرا به دست مى دهد.
جاه طلب
هنرى گريدى كه در آن زمان سفير ايالات متحده در تهران بود، در گزارشى كه روز سوم بهمن ۱۳۲۹ (يك ماه و نيم پيش از قتل رزم آرا) براى وزير خارجه كشورش فرستاد، اوضاع سياسى ايران را بررسى كرد و نتيجه گرفت: «در شرايط فعلى رزم آرا يا بايد براى كنترل اوضاع درصدد به دست آوردن قدرت ديكتاتورى باشد و يا بيش از چند ماه ديگر نمى تواند دوام بياورد. با توجه به كاهش اعتبار رزم آرا و عدم حمايت شاه و حتى مخالفت علنى او با دولت و ترديدهايى كه در مورد ميزان كنترل و نفوذ رزم آرا بر ارتش وجود دارد، بعيد به نظر مى رسد كه او در طريق اول (يعنى به دست آوردن ديكتاتورى) توفيق پيدا كند. بنابراين احتمالاً در چند ماه آينده دچار سرنوشت پيشينيان خود خواهد شد و كابينه اى از رجال و عناصر قديمى جاى حكومت فعلى را خواهد گرفت.» (نقل شده در «بازيگران عصر پهلوى» محمود طلوعى)
اين اظهار عقيده با توجه به فشارى كه دولت هاى آمريكا و انگلستان براى روى كار آوردن رزم آرا به شاه وارد كرده بودند، نشان دهنده پذيرش شكست دولت رزم آرا توسط مهمترين حاميانش بوده است. دولت هاى غربى در فضاى جنگ سرد خواستار روى كار آمدن دولتى مقتدر و با ثبات در ايران بودند كه هم مشكل نفت را حل كند و هم جلوى خطر كمونيسم را بگيرد.
رزم آرا افسرى بسيار جاه طلب بود كه رفتارش براى بسيارى از ناظران، شخصيت رضاشاه را تداعى مى كرد و توانايى ذاتى قبضه كردن قدرت را در ايران داشت. شواهد نشان مى دهد او از برنامه ترور شاه در بهمن ۱۳۲۷ آگاه بود و قصد داشت پس از مرگ شاه، در نقش يك ديكتاتور نظامى زمام امور كشور را به دست گيرد.
خود شاه نيز پس از جان به در بردن از آن حادثه به رزم آرا بدگمان شده بود، اما اقتدار لازم را براى بركنارى او از رياست ستاد ارتش نداشت و حتى به فاصله كوتاهى ناچار شد او را به نخست وزيرى برگزيند.
بسيارى عقيده دارند رزم آرا كه به رغم چند ماه تلاش، از حل مسئله نفت و گذراندن قرارداد گس -گلشائيان از تصويب مجلس ناكام مانده بود و از سوى ديگر كارشكنى هاى شاه و دربار را مشاهده مى كرد، تصميم گرفت در نوروز ۱۳۳۰ دست به كودتا بزند و قدرت كامل را به دست بگيرد؛ اما شاه از ماجرا بو برد و پيش دستى كرد.
شواهد
محمود هدايت، برادر زن رزم آرا كه معاون پارلمانى او نيز بود، پس از حادثه ترور او به عنوان مطلع بازجويى شد. متن بازجويى او در كتاب «اسرار قتل رزم آرا» (محمد تركمان) نقل شده است. به گفته هدايت، اسد الله علم (كه توسط شاه به عنوان وزير كار به كابينه رزم آرا تحميل شده بود و عملاً حكم چشم و گوش شاه را در دولت داشت) صبح روز حادثه براى ديدن نخست وزير به دفتر او رفت، اما رزم آرا حضور نداشت.
هدايت، علم را همراه خود به مجلس ترحيم آيت الله فيض برد، اما مدتى بعد علم مجلس را ترك كرد. او بار ديگر به نخست وزيرى رفته بود و رزم آرا را به اصرار به مسجد شاه آورده بود. در حياط مسجد بود كه طهماسبى با يك اسلحه شش تير خفيف به رزم آرا شليك كرد. اما گزارش پزشكى قانونى نشان مى دهد كه اولاً گلوله ها از دو سو به رزم آرا شليك شده است (يك گلوله از سمت چپ به گردن او وارد و از پيشانى خارج شده و دو گلوله ديگر از سمت راست به كتف او وارد و از سينه و شانه خارج شده).
در ثانى ميزان نفوذ و قطر جراحات وارده به بدن او نشان مى دهد كه گلوله ها نه از يك شش تير خفيف، بلكه از يك اسلحه كلت شليك شده كه منحصراً در اختيار ارتش بوده است.
نقش علم و اصرار غيرعادى او در كشاندن رزم آرا به مسجد شاه و دلايل فنى و پزشكى كه ذكر آن رفت، اين احتمال را مطرح مى كند كه دربار و بخشى از ارتش در ماجراى ترور دست داشته اند.
به نظر مى رسد شاه توسط منابع اطلاعاتى خود از تصميم فدائيان اسلام به ترور رزم آرا آگاه شده باشد. اما اين ترور براى او حكم شمشير دولبه را داشته است: در صورت مرگ رزم آرا، شاه از شر او راحت مى شد بدون اينكه سوءظنى متوجه او شود؛ اما در صورت زخمى شدن نخست وزير، بهانه لازم براى كودتا در اختيار او قرار مى گرفت.
خود شاه در سال ۱۳۲۷ كه از حادثه ترور جان به در برده بود، با استفاده از آن حادثه توانست مجلس مؤسسانى تشكيل دهد و با تغيير قانون اساسى اختيار انحلال مجلس را به دست آورد.
او به خوبى مى دانست جان به در بردن از ترور چه فرصت كم نظيرى در اختيار رزم آرا قرار مى دهد. پس ممكن است تصميم گرفته باشد از موفقيت آميز بودن برنامه ترور اطمينان حاصل كند. بعضى منابع گفته اند يك گروهبان ارتش كه علم را همراهى مى كرد بلافاصله پس از شليك نخستين گلوله توسط طهماسبى، نخست وزير را با كلت كمرى هدف قرار داده است.
چند سال پس از كودتاى ۲۸ مرداد و در پى ترور ناموفق حسين علاء (نخست وزير وقت) توسط فدائيان اسلام، پرونده قتل رزم آرا بار ديگر گشوده شد و طهماسبى و آيت الله كاشانى در اين مورد بازداشت شدند.
آنها اين بار تأكيد كردند كه طهماسبى قاتل رزم آرا نبوده است و فقط براى افتخار قتل او را «به ريش گرفته است»، اما اين سخنان گوش شنوايى نيافت و طهماسبى با همين اتهام به جوخه آتش سپرده شد.
