ایران زمین در دو سده اخیر برای بسیاری از خاورشناسان نامی دیار فرنگ نقش میزبانی باسخاوت را ایفا کرده است. برابر با تاریخ شماری از اینان همانند ریچارد نلسون فرای و آرتورکریستین سن، بیش از پیش دلبسته ایران و فرهنگش شدند و تلاش جانانه نمودند تا تاریخ دیرین و فرهنگ کهن ایران را به جهانیان بشناسانند. گروهی از اینان نیز همچون مادام ژان دیالافوا، مارسل اوگوست دیالافوا، ژاک دمرگان و آن کاترین لمبتون تا اندازه ای نمک ناشناسی پیشه ساختند و به رغم آن که تحقیقات علمی را از نظر دور نداشتند بیشتر در پی عتیقه برآمدند و همکاری با دولت متبوع خویش در نیل به اهداف استعماری.
ادوارد براون مستشرق نامدار انگلیسی، که نامش امروزه زینت بخش یکی از خیابان های فرعی تهران می باشد از آن جمله خاورشناسان است که شیفتگی و شیدایی به فرهنگ و هنر ایران در آثارش هویدا است و از این حیث او را می بایست در میان نخستین گروه یادشده در سطور فوق قرار داد.
او که سال ۱۸۶۲ میلادی چشم به جهان برگشود و در سال ۱۹۲۶ دیده بر دنیا فروبست، پس از سپری کردن دوره تحصیلات ابتدایی و متوسطه، در دانشگاه کمبریچ به فراگرفتن فن پزشکی پرداخت. وی در سال ۱۸۸۷ با درجه دکتری دانش آموخته طب شد، اما تا پایان عمر خویش هیچ گاه طبابت پیشه نساخت. علت این امر آن بود که توجهش به جانب خاور زمین معطوف شده بود و رمز و راز این گهواره تمدن او را مجذوب و مفتون خویش ساخته بود. او بدین جهت بر آن شد که به آموختن زبان ترکی همت گمارد، اما دریافت که تسلط کامل بر این زبان تنها با مسلط بودن بر زبان های عربی و پارسی ممکن است. آنچه هویدا می نماید آن است که در نظر او زبان و ادب پارسی خوشایندتر جلوه نمود و بدین سبب تمام هم خویش را مصروف مطالعه کتب پارسی کرد. شوق مطالعه او را واداشت تا به ایران سفر نماید. این مهم در سال ۱۸۸۷ انجام پذیرفت. وی مدت یک سال از عمر خویش را در میان ایرانیان سپری نمود و از شهرهایی چون تهران، یزد و کرمان دیدار به عمل آورد. آنچه روشن است، این سفر سبب شد ادوارد براون علاقه ای وافری نسبت به ایران و ایرانیان بیابد و این گرایش بدان اندازه بود که در دوران انقلاب مشروطیت با تشکیل انجمنی به نام انجمن ایران، به پشتیبانی و حمایت از مشروطه خواهان برخاست.
سفر به ایران و آشنایی با آداب و رسوم مردم ایران، شور و شوق ادوارد براون را به تحقیق درباره فرهنگ و تمدن ایران افزون تر از پیش کرد و سبب شد تا پایان عمر جز در این طریق گام برندارد. حاصل مطالعات او که در برهه ای از زمان کرسی استادی زبان پارسی و عربی دانشگاه کمبریچ را نیز برعهده داشت مجموعه مفصلی از کتاب ها و مقاله ها را دربرمی گیرد. کتاب های یک سال در میان ایرانیان که مشتمل بر خاطرات او از حضور یک ساله اش در ایران است، انقلاب ایران که تاریخ انقلاب مشروطیت را بررسی می کند، مطبوعات و شعر جدید ایران، حکومت وحشت در تبریز و کتاب هایی چند درباره بابیه ازجمله نتایج ارزشمند سال ها کنکاش وی درباره فرهنگ و تاریخ مردم ایران است و از لحاظ تحقیقات تاریخی اهمیت بسیاری را واجد هستند.
او کتاب هایی چند را نیز تصحیح نمود. درحقیقت، وی با تصحیح و انتشار برخی از متون کلاسیک ادبیات پارسی چون تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی و لباب الالباب محمدعوفی نقشی ارزنده در آشنایی هرچه بیشتر مردم ایران با فرهنگ و زبان دیرین خویش ایفا کرد.
ادوارد براون همچنین با ترجمه کتاب های خلاصه تاریخ طبرستان ابن اسفندیار، ۴ مقاله نظامی عروضی و تاریخ گزیده حمدالله مستوفی به زبان انگلیسی، تلاش کرد تا ایران را بیش از پیش به جهانیان بشناساند. این ایران شناس ایران دوست در این راستا، مقاله های بسیاری نیز نگاشت که البته بیشترین آنها در مجله، انجمن سلطنتی آسیایی انگلستان انتشار یافت. از مهم ترین آنها می توان مقاله های، ملاحظاتی درباره مطالب تاریخ جهانگشا، ملاحظاتی درباره نوشته ها و عقاید حروفیه، حقایق بیشتر درباره خیام و وصف یک نسخه قدیمی تفسیر قرآن اشاره کرد.
در واقع می توان گفت ادوارد براون، در عرصه فرهنگ، از سویی علاقه خود را به زبان و ادب پارسی کاملا مسلم داشت و در جهت اعتلای آن گام برداشت و از سوی دگر انتقال فرهنگ و ادب ایران به اروپا را مهم برشمرد و در راستای این هدف پشتکاری بی وقفه پیشه ساخت. ادوارد براون خود بدین نکته اشاره داشته و برهان و دلیل توجه خویش به ایران و مشرق زمین را چنین برشمرده است:
«من بدین کار دلبستگی تمام داشته ام و از دل و جان در آن کوشیده ام... تمدن اسلام و فرهنگ ایران و عرب در نظر من بس ارجمند است و آن را ستایش می کنم و خاصه در این روزگار که مردمان اروپا در شناسایی این تمدن بزرگ به راه خطا افتاده اند و درباره آن آرای ناروا اظهار می دارند بر من واجب است آشکار به تعظیم و ستایش آن بپردازم. چنین به نظر می رسد که اروپاییان تمدن را به خود منحصر می پندارند و گمان می کنند که ماموریت و وکالت الهی دارند تا نه تنها نظامات سیاسی، بلکه شیوه های تفکر خود را نیز بر جهانیان تحمیل کنند... کسان معدودی که شرق و شرقیان را می شناسند و به آن سرزمین ها و مردمشان دلبستگی دارند نیز دریافته اند که ما اروپاییان به سبب افکار معنوی گرانقدری که به زندگی معنا و ارزش می بخشد تا چه پایه به آنان مدیونیم.... شهرهایی چون... شیراز با همه نقص هایی که در آن هاست از ارزش هنری و فرهنگی و حتی شاید از سرمایه اخلاقی و روحی خاصی بهره ورند».
با تمام این اوصاف، آن اثری که باید آن را شاهکار ادوارد براون نامید کتاب ارزشمند و پرارج تاریخ ادبیات ایران است. براون این کتاب را که حاصل ۳۰ سال کوشش، کاوش، تحقیق و مطالعه است در چهار مجلد در طی سال های ۱۹۲۴ ـ ۱۹۰۲ میلادی منتشر ساخت.
جلد نخست این کتاب سترگ به شرح و بررسی تاریخ ادب ایران از قدیمی ترین ایام تا روزگار فردوسی اختصاص دارد. واکاوی ادبیات ایران در حدفاصل عصر فردوسی تا عهد سعدی، دومین مجلد کتاب را شامل می شود. جلد سوم کتاب نیز ادب پارسی در دوران تسلط تاتارها و مغولان را شرح می دهد و البته ادبیات ایران در دوران های جدید نیز موضوعی است که در واپسین مجلد بدان پرداخته شده است. گفتنی است، ادوارد براون در هریک از مجلدات فوق پیش از بررسی ادبیات هر دوره به شرح مختصر اوضاع سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فلسفی و علمی هر دوره نیز پرداخته است که خود ارزش کار وی را فراز و رفعتی والا می بخشد
