کافه خوندنی

برخی بازی ها خیلی واقعی به نظر می رسند، بخصوص شطرنج. این بازی شباهت هایی با دنیای سیاست دارد. خواستگاه این بازی، شبه قاره هند است و سپس به ایران آمد (ریشه واژه CHECKMATE به معنی کیش و مات از کلمه شاه مات آمده که به معنی شاه مرد است). اما در واقع انتشار این بازی به زمان فتح اعراب باز می گردد.

قوانین و ساختار این بازی در کشورهای مسلمان در طول قرن ها تغییری نیافت اما با رواج این بازی در جهان مسیحیت تغییرات و ابتکاراتی در این بازی رخ داد.

یکی از مهمترین این تغییرات که ۵۰۰ سال پیش در غرب رخ داد، افزایش قدرت و انعطاف بازی « وزیر» بود. علاوه بر این در غرب، نام شاه به ملکه تغییر یافت که بنا به گفته «ماریلین یولان» در اثر خود به نام «تولد ملکه شطرنج»، این نشان از اهمیت بعضی از ملکه ها مانند «النور» ملکه  «اکتین» دارد.

ترکیب توانایی های قلعه و فیل برای افزایش قدرت وزیر باعث شد که وزیر بر ۶۴ خانه این بازی احاطه پیدا کند. این تغییر در صفحه شطرنج، درست زمانی رخ داد که کشتی های بزرگ مجهز به سلاح های سنگین منادی تسلط غرب بر جهان شد. مسلمان ها هیچگاه از این نو آوری غربی ها تقلید نکردند، بنابر این وزیر و ملکه آنها قدرت وزیر و ملکه غربی ها را نداشت؛ درست مانند آنچه در دنیای سیاست رخ داد و شاهد کاهش قدرت مسلمان ها به مرور در برابر غربی ها بودیم. اینک رقابت اصلی دیگر بین قدرت های اروپایی بود. اسپانیایی ها که سرزمین های آنها سالیان دراز در اشغال مسلمانان بود، اینک بازیگران ماهری در شطرنج شده بودند. «روی لوپز» استاد اسپانیایی شطرنج درست زمانی ظهور کرد که امپراطوری اسپانیا ظهور کرد.

در قرون بعدی شاهد ظهور قدرتمند ترین اساتید شطرنج در انگلیس و فرانسه هستیم. این در حالی رخ داد که در دنیای سیاست هم آنها چه روی زمین و چه روی دریا در حال تفوق بر اسپانیایی ها بودند. فرانسوی ها به دلیل همسایگی با اسپانیایی ها طبیعتاً این بازی را از همسایه خود آموختند و انگلیسی ها نیز این بازی را از قوم نروژی «نورسمن» که به ایسلند حمله کردند آموختند. به این ترتیب رقابت انگلیسی ها و فرانسوی ها هم در صفحه شطرنج و هم در جهان سیاست آغاز شد. در زمانی که فرانسوی ها و انگلیسی ها در حال رقابت بودند آسیا و آمریکا و شبه قاره هند نیز در حال پرورش اساتید شطرنج خود بود. در این زمان در دنیای شطرنج فرانسه قدرتی مانند قدرت ناپلئون به نام «فیلیدور» وارد عرصه شد و این مدت زمان کمی قبل از دوره بناپارتیسم در فرانسه بود که البته مرگ او در سال ۱۷۹۵ بار دیگر قدرت انگلیس و فرانسه در عرصه شطرنج را متوازن نمود. بعد از ماجرای واترلو، در جهان سیاست دوره ای به نام صلح بریتانیکا حاکم شد که این دوره درست همزمان شد با پیروزی استاد انگلیسی شطرنج به نام «هاوارد استانتون» بر رقیب فرانسوی خود به نام «پییره دواستی آمانت» .

این مسابقه که در سال ۱۸۴۳ به عنوان اولین مسابقات قهرمانی جهان برگزار شد، باعث شادی بریتانیایی ها شد چرا که استانتون با پیروزی خود بر رقیب فرانسوی اش قدرت انگلیس را در جهان شطرنج بی رقیب کرد. اما این خوشحالی زیاد به طول نینجامید چرا که استانتون در دهه ۱۸۵۰ از روبرو شدن با قهرمان شطرنج آمریکا یعنی «پائول مورفی» خودداری کرد. درست در زمانی که ظهور مورفی در آمریکا در حال نوید تفوق آمریکا در صفحه شطرنج و جهان بود، جوش خروش هایی در اتریش و آلمان رخ داد. یهودی های آلمانی زبان بر عرصه شطرنج سایه افکندند و این برتری تا پایان جنگ جهانی اول ادامه داشت. در آستانه جنگ جهانی دوم بود که تیم آلمان نازی در المپیاد شطرنج در آرژانتین عنوان قهرمانی را به دست آورد.

«الکساندر آلخین» که از سال ۱۹۲۷ تا ۱۹۴۵ قهرمان جهان بود، مهاجری روس بود که برای رایش بازی می کرد و مقالات ضد یهودی زیادی در زمان جنگ نوشت. او در مقاله ای با نام «شطرنج آریایی» بیان کرد که چطور شطرنج به این سبک با روح مبارزه طلبی و شهامت، منادی برتری آلمان در عرصه شطرنج جهانی خواهد بود.

اما او در اشتباه بود زیرا که آخرین روزهای زندگی او همزمان بود با آغاز رقابت های شدید روسیه و آمریکا در عرصه شطرنج، درست همانند رقابت های آنان در جنگ سرد. در کل برتری در این دوران در دست اساتید شطرنج شوروی بود تا اینکه در سال ۱۹۷۲ «بابی فیشر» وارد عرصه کارزار شد و قهرمانی جهان را از روس ها ربود و این به فاصله کمی از فروپاشی شوروی رخ داد.

بعد از اینکه فیشر به دلیل ابتلا به زوال عقل از عرصه شطرنج کنار رفت، بار دیگر قدرت به دست روس ها افتاد و «گری کاسپاروف» که اینک خود یک مخالف سیاسی است ظهور کرد.

بعد از جنگ سرد در عرصه شطرنج گاه به گاه اساتیدی جان تازه به شطرنج آمریکا دادند تا اینکه در نهایت به دوران هوش مبتنی بر سیلیکون می رسیم. به این ترتیب کاسپاروف در سال ۱۹۹۷ مغلوب ابر رایانه ای به نام «دیپ بلو» ساخته شرکت «ای بی ام» شد. این شاید نشانه ای از قدرت بی رقیب آمریکا به دلیل تکنولوژی بالا باشد . البته شاید هم نباشد. پس از این پیروزی کامپیوتر دیپ بلو بازنشسته شد. این دوره سکون آمریکائی ها در شطرنج در عرصه سیاست هم هم زمان بود با ظهور روحیه ضد مداخله جویانه در میان متوسط شهروندان آمریکایی.

آنچه مشخص است همانطور که پرزیدنت «جورج اچ دبیلو بوش» بعد از عملیات طوفان صحرا پیش بینی کرد، «نظم نوین جهانی» را آمریکا هدایت و رهبری نخواهد کرد. چنین به نظر می رسد که در قرن ۲۱ قدرت های جدید چون هند ظهور و قدرت هایی مانند روسیه دوباره تجدید قوا کنند. این روند به خوبی در شطرنج هم منعکس شده است. چنان که اینک قهرمان شطرنج جهان «ویسوانتان آناند» از هند است و در میان زنان این عنوان متعلق به «ورا منچیک» بریتانیایی بود تا اینکه او در جریان بمبگذاری نازی ها در سال ۱۹۴۴ کشته شد و این عنوان تا پایان جنگ سرد به روس ها رسید. بعد از این تاریخ هم ۱ زن از روسیه و ۴ زن از چین این عنوان را به نام خود ثبت کردند.

اگر مشاهدات من از شطرنج و اینکه بازی شطرنج مانند آئینه ای بازی های سیاست در جهان را نشان می دهد، حقیقت داشته باشد، باید کمربند های ایمنی خود را محکم ببندیم چرا که مسیری بس پر فراز و نشیب در پیش داریم.