حفظ سلامت روان سالمندان در دنياي مدرن امروزي يکي از امور مهم و اساسي مي‌باشد. دنيا درحال پيرشدن است.کشورهاي پيشرفته با کنترل مواليد و ارتقاء سطح بهداشت جامعه خود، سال‌هاست که با اين پديده آشنايند.
سالمندي بيماري نيست بلکه مرحله‌اي از چرخه زندگي است که مسائل رشدي خاص خود را دارد و در‌عين‌حال سالمندي با انباشت خردمندي همراه است و فرصتي است که فرد مي‌تواند تجربياتش را به نسل‌هاي بعد منتقل کند. اريک اريکسون سالمندي را زماني براي زايندگي مي‌دانست نه دوراني از يأس.
مشخصه فرآيند پير شدن، نزول تدريجي عملکرد برخي دستگاه‌هاي بدن است (دستگاه‌های قلبي- عروقي، تنفسي، ادراري-تناسلي، غددي، ايمني و ساير دستگاه‌ها) اما اين باور که پيري همواره با نقايص عميق جسماني و هوشي همراه است افسانه‌اي بيش نيست. بسياري از افراد سالمند توانايي‌هاي شناختي و جسماني خود را تا حد قابل توجهي حفظ مي‌کنند.
بطورکلي پيرشدن به معناي پيرشدن سلول‌هاست. هر سلول دوره عمر مشخصي دارد که عوامل ژنتيکی، عوامل محيطي و.... در آن موثرند. با افزايش سن تغييرات ساختماني در سلول‌ها روي مي‌دهد. پيري احتمالاً علت واحدي نداشته و در طي آن تمام نواحي بدن تا حدودي تحت تاثير قرار مي‌گيرد. در اواخر بزرگسالي بدن در حال پيرشدن به کانون دغدغه‌هاي فرد تبديل مي‌شود و جايگزين اشتغال‌خاطر ميانسالي در زمينه شغل و روابط مي‌شود. دليل اين امر کاهش طبيعي کارکرد و تغيير ظاهر جسماني و افزايش ميزان بيماري‌هاي جسماني است. علي‌رغم اين رويدادها تن انسان در سالمندي همچنان منبع لذت قابل ملاحظه‌اي است و مي‌تواند حس کفايت را منتقل کند. به خصوص اگر فرد به ورزش مرتب، رژيم غذايي سالم، استراحت کافي و مراقبت‌هاي طبي پيشگيرانه توجه کافي نشان دهد. حالت بهنجار در سالمندي سلامت جسمي و رواني و اجتماعي است نه بيماري و ناتواني.
«مي‌شود پير بود اما سرزنده!»
مهم نيست چند سال داريد کافي است از همين لحظه بيشتر مراقب سلامتي خودتان باشيد تا در سال‌هاي بعد از زندگي سالم‌تر و با نشاط‌تري برخوردار باشيد. پيري به معناي بازنشستگي، پدر يا مادربزرگ شدن يا رسيدن به يک سن خاص سالمندي نيست. بلکه پيري يک فرآيند مادام‌العمر است. افرادي که شانس رسيدن به سن سالمندي را مي‌يابند، کساني هستند که با موفقيت مراحل مختلف زندگي را پشت‌سر گذاشته‌اند. پيري موفق، متضمن چندين عامل است که اکثر آنها تحت کنترل شما قرار دارد؛ يعني نوع نگرش شما به مقوله پيري، فعاليت‌ها، مراقبت‌هاي بهداشتي و روابط بين فردي.
اگرچه جسم شما پير مي‌شود اما ذهن شما، تا هر زمان که اراده کنيد جوان خواهد ماند. اگر اميد به داشتن عمري طولاني، سرشار از شادابي، خوش‌طبعي و روابط اجتماعي محکم داشته باشيد، آن هنگام است که اين طرح ذهني تا مدت زيادي آينده شما را رقم خواهد زد. شوخ‌طبعي و قدرت کنارآمدن با مشکلات و تغييرات به شما کمک مي‌کند از پس هر مشکلي برآييد.
چگونه سالم پير شويم؟
سلامت روان در سالمندي بستگي به چگونگي مواجهه با تغييرات بدن در اين دوران دارد. اين بدان معنا نيست که افراد مسن هيچ بيماري يا مشکلي را تجربه نمي‌کنند بلکه منظور آن است که کنترل و درمان به‌موقع علايم و بيماري‌ها منجر به افزايش کيفيت زندگي خواهد شد. بيماري‌هاي روانشناختي به گروهي از حالات رواني اطلاق مي‌گردد که باعث اختلال در تفکر، رفتار و احساس فرد و کاهش سازگاري او با تغييرات و استرس‌هاي زندگي مي‌شود. بيماري‌هاي ذهني و رواني، هر فرد با هر سن و با هر موقعيت اجتماعي را مي‌تواند درگير کند.
کليد اصلي سلامت روان در سالمندان سلامت جسم در اين افراد است. سلامت جسم و روان در سالمندان يک رابطه دوسويه است. افراد با مشکلات و بيماري‌هاي جسمي مثل ديابت و بيماري قلبي و فشارخون و آرتروز و ... در معرض اختلالات روانپزشکي بيشتري مي‌باشند و همچنين در افراد مبتلا به افسردگي و اضطراب احتمال ابتلا به مشکلات طبي بيشتر مي‌باشد. جاي تعجب نيست که سالمندان با مشکلات اضطراب و افسردگي وقت و هزينه بيشتري را صرف مراقبت‌هاي طبي و مراجعه به کلينيک‌هاي تخصصي درماني بيماري‌هاي جسمي، مي‌کنند.
باور غلط و رايج در عامه مردم اين است، که يک سري از علايم اختلال در سلامت روان مثل اختلال تمرکز، تحريک‌پذيري، خلق افسرده،کاهش انرژي و اضطراب به دليل سالمندي است. لازم به ذکر است که فرآيند پيري سالم و پويا، شامل تغيير ناگهاني شخصيت افراد و از دست دادن هوش يا حافظه و.... نمي‌باشد. در صورت وجود چنين علايمي، بايد به متخصصين روانپزشکي مراجعه نمود.
عوامل زير مي‌تواند باعث اختلال در سلامت روان گردد:
اضطراب و افسردگي
عدم تغذيه مناسب
مصرف دخانيات و الکل
برخي از داروهاي مورد استفاده به علت مشکلات جسمي در سالمندان
تداخل داروهاي تجويزشده توسط پزشک‌هاي متعدد (بدليل عدم اطلاع پزشکان از داروهاي تجويزشده توسط بقيه همکاران)
عدم فعاليت و تحرک کافي
استرس و ناراحتي ناشي از مرگ عزيزان و تنهايي ناشي از آن
بيماري‌هاي جسماني
چند نکته مفيد براي بهداشت روان در سالمندان:
1- به اندازه کافي استراحت کنيد
خواب و استراحت کافي به شما کمک مي‌کند تا ذهني آرام داشته باشيد. 7-8 ساعت در شبانه‌روز بخوابيد. علاوه‌بر خواب شبانه، خواب نيمروزي به مدت 30 تا40 دقيقه براي تمدداعصاب و نيز افزايش انرژي به شما کمک مي‌کند. (به شرط آن‌که به بي‌خوابي شبانه مبتلا نباشيد)
2- فعاليت بدني را از همين امروز شروع کنيد
هرچه زودتر ورزش منظم را آغاز کنید، فواید بیشتری به دست خواهید آورد. ورزش‌کردن، باعث کاهش بیماری‌های مزمن مثل تصلب شرائین، کاهش فشارخون، کاهش چربی‌خون و... می‌شود. یک فعالیت بدنی منظم و ملایم روزانه، مثل پیاده‌روی به مدت 30 دقیقه در روز باعث کاهش بیماری‌های قلبی-عروقی و کاهش بروز پوکی استخوان، بهبود عملکرد تنفسی و بهبود جریان خون و حفظ وزن ایده‌ال و تناسب اندام و درنهایت احساس کلی آرامش جسمی و روانی می‌باشد. در بسیاری از موارد با رژیم‌غذایی و ورزش، و بدون مداخلات جراحی یا طبی اضافی، می‌توان فرایند یک بیماری را متوقف نمود.
پیری به معنای از کار افتادگی نیست و سال‌های بعد از بازنشستگی می‌توانند از جمله دلپذیرترین و پربارترین سال‌های زندگی شما باشند.
3- به ذهن و مغزتان هم ورزش دهید
مقداری از حواسپرتی‌ها در سنین پیری، طبیعی قلمداد می‌شوند. فشار عصبی و اضطراب و زندگي پرمشغله هم می‌تواند در حافظه و تمرکزحواس شما اختلال ایجاد کند. پیری عموماً تاثیری در حافظه درازمدت ندارد اما حافظه کوتاه مدت اغلب دچار نقصان می‌شود. گرچه ممکن است تعداد سلول‌های مغزی شما، به اندازه 20 سالگی نباشد اما عقل و خرد و قدرت قضاوت شما، نسبت به آن دوران بسیار بیشتر شده است و توانایی شما در تصمیم‌گیری‌های صحیح بر اساس یک عمر تجربه‌اندوزی افزايش يافته است.
ذهنتان را با حل کردن انواع جداول و معما‌ها درگیر کنید. اطلاعات عمومی خود را با خواندن کتاب‌های متعدد افزایش دهید. برای فرزندان و نوه‌های خود قصه بخوانید و در حل تکالیف به آنها کمک کنید. راه سالم نگه‌داشتن ذهن، مطالعه مستمر است.
- در کلاس‌های مختلف ثبت‌نام کنید. هیچ‌وقت برای یادگیری دیر نیست. کار با رایانه را یاد بگیرید و با ایمیل (پست الکترونیکی) با دوستان و آشنایان خود تماس بگیرید.
4- در فعالیت‌های اجتماعی مختلف شرکت کنید.
روابط اجتماعی خود را در حدی حفظ کنید که تفاوت جزئی با سال‌های قبل داشته باشد. برای بسیاری افراد، سن پیری دوره تداوم رشد هوشی، هیجانی و روانی است. با انزوا، افراد نسبت به افسردگی آسیب‌پذیرتر می‌شوند. تماس با جوانان نیز مهم است. شما می‌توانید ارزش‌های فرهنگی را، به نسل جوان منتقل کنید و احساس سودمند عزت‌نفس خود را حفظ کنید و از انزوا و افسردگی و استرس روزمره رها گردید.
شاید در گذشته به علت کمبود وقت امکان شرکت در فعالیت‌های گروهی را نداشتید اما حالا که چنین فرصتی پیش آمده کوتاهی نکنید.
در کنسرت‌ها، سخنرانی‌ها، سینما و مهماني‌هاي دوستان وآشنايان، سفرهاي گروهي با بستگان و دوستان شرکت کنید.
سعی کنید با دوستان و آشنایان خود، حداقل یک بار در هفته دور هم جمع شويد. اين عمل از شروع انزواطلبي در شما جلوگيري مي‌کند.
5- خاطرات گذشته خود را برای فرزندان و نوه‌ها تعریف کنید.
یادآوری خاطرات و حتی تماشای آلبوم عکس‌های قدیمی و صحبت با افراد خانواده راهی برای پیوند شما با اطرافیان و تقویت حافظه شما می‌باشد.
6- در امور خیریه و داوطلبانه شرکت کنید.
شرکت در برنامه‌‌هاي کمک به نيازمندان به طور داوطلبانه در ايجاد آرامش روحي و رواني بسيار موثر است. به ياد داشته باشيد وقتي به ديگران کمک مي‌کنيد حتماً از کمک آنها به طور مستقيم يا غيرمستقيم برخوردار خواهيد شد. به علاوه گذراندن زماني با ديگران راه خوبي براي رهايي از انزوا و افسردگي است.
7- سلامت جسمی خود را به طور منظم و با مراجعه به پزشک کنترل نمائید.
8- حتماً مصرف دخانیات و الکل را قطع کنید.
9- رژیم غذایی مناسب داشته باشید.
کاهش مصرف نمک و عدم مصرف چربي‌هاي جامد، نگهداري وزن در حد مطلوب، استفاده از همه گروه‌هاي غذايي به خصوص ميوه و سبزيجات تازه و لبنیات در حفظ سلامتي شما نقش موثري دارد.
10- فعالیت جنسی رضایت‌بخش در سالمندی طبیعی است.
فعالیت جنسی در هر سنی بخشی غریزی و خودکار از رفتار انسانی است. در بسیاری از مردان و زنان فعالیت جنسی با افزایش سن کاهش می‌یابد. این روند معمولاً تدریجی است و از میانسالی آغاز می‌شود. به نظر می‌رسد عوامل فرهنگی و اجتماعی در تغییرات جنسی سالمندان بیش از تغییرات روانشناختی ناشی از پیری نقش داشته باشد. مهمترین عوامل موثر در میزان فعالیت جنسی در سن بالا عبارت است از بقاء و سلامتی همسر، سلامتی خود فرد و میزان فعالیت جنسی در گذشته. استرس، افسردگی، اضطراب، تعارض‌های زناشویی و... و نیز بیماری‌های جسمی، عوارض برخی از داروهای فشار خون و قلبی با کارکرد جنسی افراد ممکن است تداخل داشته باشد.
برای سالمندان فعالیت جنسی رضایت‌بخش کاملاً امکان‌پذیر است اما بسیاری از سالمندان بر اساس باور غلط عامه این فعالیت‌ها را با افزایش سن کنار می‌گذارند.
روش زندگی سالم و حفظ سلامت، رژیم غذایی مناسب و ورزش منظم و عادات بهداشتی درست موثرترین راه برای کاهش خطر بیماری‌های مزمن و نیاز یافتن به داروهایی است که ممکن است فعالیت جنسی را در سالمندان مختل کند.
11- از علایم افسردگی و اضطراب آگاه باشید.
اگر اخیراً احساس تغییر خلق، کاهش انرژی، کاهش لذت بردن از فعالیت‌های روزمره، احساس گناه، حس بی‌ارزشی، میل به تنهایی، دلشوره و اضطراب، کاهش خواب و اشتها و کاهش وزن و شکایات متعدد جسمانی را داشته‌اید حتماً همراه با یکی از اعضاء خانواده به متخصص روانپزشکی مراجعه کنید.
