پرتودرمانی چیست؟
پرتودرمانی، نوعی روش درمانی است كه در آن اشعه پرقدرت ایكس باعث تخریب سلول‌های سرطانی و متوقف كردن رشد آنها می‌شود. برای درمان بهتر سرطان‌ها از دو نوع درمان «موضعی» و «عمومی» بهره گرفته می‌شود. پرتودرمانی یا همان رادیوتراپی همانند جراحی یك درمان موضعی است و بر سلول‌های سرطانی موجود در عضو اثر می‌گذارد. این اشعه را می‌توان به روش‌های مختلفی به نسوج حاوی تومور یا مناطقی كه شك به وجود تومور در آن وجود دارد، رسانید. از جمله این انواع می‌توان به پرتودرمانی از طریق جاگذاری وسایل ساطع‌كننده اشعه در بدن بیمار، پرتودرمانی حین عمل و موارد دیگر اشاره كرد. علی رغم امكان انجام این روش‌های جدیدتر، هنوز برای اغلب بیماران از پرتودرمانی خارجی استفاده می‌شود كه در آن اشعه X از یك منبع خارج بدن به وسیله دستگاهی، به سمت عضو مورد نظر هدایت می‌شود.
چرا پرتودرمانی انجام می‌شود؟
جراح در حین جراحی سعی دارد تمام نسج تومور را از بدن بیمار خارج نماید، ولی باید توجه داشت كه در بسیاری از موارد حدود درگیری نسوج بوسیله تومور مشخص نیست و بنابراین همواره خطر جا ماندن تعدادی از سلول‌های سرطانی وجود دارد. از این رو پزشكان با انجام پرتودرمانی سعی دارند بقایای احتمالی تومور را نیز از بین ببرند و احتمال عود بیماری را به حداقل برسانند. در حقیقت در برخی موارد خاص (با توجه به وضعیت عمومی بیمار و نوع تومور) حتی پس از انجام جراحی، احتمال عود بیماری زیاد است، حال آنكه این احتمال در صورت انجام پرتودرمانی به طور قابل ملاحظه‌ای كم می‌شود. علت این كاهش در میزان عود این است كه حتی اگر بقایایی از تومور بعد از جراحی در پستان باقی مانده باشد، انجام پرتودرمانی باعث تخریب این سلول‌ها می‌شود.
ضرورت انجام این درمان در هر فرد با در نظر گرفتن نوع جراحی انجام شده، سن فرد، اندازه تومور سرطانی، وضعیت حاشیه تومور بعد از جراحی و میزان درگیری غدد لنفاوی زیر بغل متفاوت است و طبق صلاحدید پزشك معالج صورت می‌گیرد.
در زمان پرتودرمانی، پرتوهای ایكس طوری تنظیم می‌شوند كه عمدتًا بر روی سلول‌های سرطانی كه احتمالاً بعد از جراحی باقی مانده‌اند، تابیده شوند. در این نوع درمان تنها بخش كوچكی از سلول‌های طبیعی تحت تابش قرار می‌گیرند تا حتی‌الامكان از آسیب به بافت طبیعی جلوگیری شود، البته بافت طبیعی این توان را دارد كه بعد از پرتودرمانی ترمیم شود. به هر حال پزشك معالج با در نظر گرفتن نكات لازم، نهایت دقت را به كار می‌گیرد تا مطمئن شود فقط ناحیه سرطانی تحت تأثیر اشعه قرار می‌گیرد و بافت سالم در امان است. از این رو مقدار اشعه بر اساس اندازه، شكل پستان و محل بافت سرطانی می‌تواند متفاوت باشد به طوری كه طی درمان هرگونه بقایای سلول‌های سرطانی نابود شود.
پرتودرمانی چه زمانی و چگونه انجام می‌شود؟
پرتودرمانی بهتر است طی 4 هفته اول بعد از جراحی شروع شود. در صورتی كه بیمار احتیاج به شیمی‌درمانی داشته باشد، پرتودرمانی ممكن است قبل، حین یا بعد از شیمی‌درمانی انجام پذیرفته و این زمان اندكی جابجا شود. البته در اینصورت غالباً این كار بعد از شیمی‌درمانی انجام می‌شود.
برای انجام پرتودرمانی بیمار باید 5 روز در هفته، به مدت 6-5 هفته به بیمارستان یا كلینیك مربوطه مراجعه كند. در این مدت اشعه به تمام ناحیه مبتلا شامل پستان جراحی شده یا زیر بغل تابانده می‌شود. در خاتمه درمان، ممكن است یك دوز اضافی اشعه مستقیماً به بستر تومور تابانده شود. انجام پرتودرمانی نیاز به بستری شدن ندارد و به صورت سرپایی قابل انجام است.
نكته حائز اهمیت این است كه بیمار درمان‌شده با این روش، اشعة ایكس را در خود نگه نمی‌دارد و لذا از خود اشعه ساطع نمی‌نماید، بنابراین انجام این درمان هیچ خطری برای اطرافیان بیمار ندارد. در واقع انرژی رادیواكتیو كه وارد سلول‌های بیمار شده است، جذب سلول‌های سرطانی می‌شود و نمی‌تواند از بدن وی خارج گردد. بنابراین حتی در حین درمان پرهیز از نزدیك شدن، لمس كردن یا بوسیدن دیگران الزامی نیست، زیرا آسیبی به آنها نخواهد رساند.
تنها در تكنیك خاصی از پرتودرمانی وسایل ویژه‌ای در داخل بافت پستان جاگذاری شده و اشعه درمانی از داخل بدن بیمار صورت می‌گیرد. در برخی از این روش‌ها ممكن است مقدار اشعه‌ای كه ساتع می‌شود، برای اطرافیان خطرزا باشد بنابراین ممكن است بیمار برای انجام این كار بستری شده و یا برای مدت چند روز به صورت ایزوله و دور از دیگران زندگی كند. البته این روش در كشور ما به ندرت انجام می‌شود و تنها در این مورد است كه به اطرافیان هشدار داده می‌شود كه تا چه حد می‌توانند به بیمار نزدیك شوند و تا چه مدت لازم است فاصله ایمنی را از بیمار حفظ نمایند. البته باید توجه كرد كه حتی در این روش، بعد از خارج كردن وسایلی كه اشعه X ساتع می‌كنند، خطری اطرافیان بیمار را تهدید نمی‌کند.
در حین پرتودرمانی، اعضای سالم شما با صفحاتی پوشانده می‌شود تا از اشعه مصون بمانند. در این هنگام متخصص پرتودرمانی و تیم مربوطه از اتاق مجاور، بر تمام مراحل درمان نظارت دارند و در واقع از راه دور درمان را كنترل می‌کنند.
درمان شما كاملاً بدون درد است و شبیه عكسبرداری با اشعه ایكس است. بنابراین اگر احساس ناراحتی كردید، لازم است فوراً تیم درمانی خود را مطلع سازید.
آیا پرتودرمانی عارضه‌ای هم دارد؟
اثرات پرتودرمانی در هر بیمار بسته به مقدار اشعه و سلامت عمومی فرد می‌تواند متفاوت باشد. در برخی افراد ممكن است عوارض جزئی بروز كند و در برخی هیچ عارضه‌ای ایجاد نشود. نكته مهم این است كه پزشكتان را از سایر درمان‌ها و داروهای مصرفی و احیاناً حساسیت دارویی و غذایی خود مطلع كنید تا با انجام تدابیر لازم میزان عوارض جانبی كاهش یابد. در صورت بروز عوارضی چون تعریق، تب یا درد، فوراً پزشك خود را مطلع كنید.
شایع ترین عوارض پرتودرمانی «تحریك پوست و قرمزی، خارش و سوزش در محل تابش اشعه» و «خستگی» می‌باشند. این شكایات موقتی هستند و حدود 6 هفته طول می‌كشند و با برخی توصیه‌ها كه در ذیل آمده است، رفع می‌گردند:
در طی دوره درمان احتمالاً متوجه تغییرات اندكی در پستان‌ها می‌شوید. به تدریج از روز دهم به بعد قرمزی و تورم خفیف در پوست ناحیه جلب توجه می‌کند.
معمولاً تكنسین‌ها و پزشكان متوجه این تغییرات هستند و توصیه‌های لازم را ارائه می‌دهند. واكنش پوست خانم‌ها نسبت به اشعه متفاوت است و مانند پاسخ آن به مواجهه با نور خورشید می‌تواند یكسان نباشد. تجربیات نشان داده است كه خانم‌های با پوست روشن نسبت به افراد با پوست تیره واكنش‌های بیشتری به پرتودرمانی نشان می‌دهند.
در 10% خانم‌ها، درجاتی از فیبروز و سفتی بافت كه به صورت كوچك شدن اندازه و كاهش قدرت ارتجاعی پستان و افزایش حساسیت این عضو بروز می‌کند دیده می‌شود. این تغییرات در زمان بازسازی پستان با اهمیت هستند به طوری كه گاهی جراح، بعلت كاهش شدید قدرت ارتجاعی پوست و تغییرات بافتی، ناچار به استفاده از پیوند پوست می‌گردد.
به دنبال انجام پرتودرمانی، دنده‌ها ممكن است نسبت به فشار خارجی حساس و تا ماه‌ها بعد دچار درد موضعی شوند. در موارد نادری ضعف ایجاد شده در این استخوان‌ها منجر به شكستگی دنده‌ها به دنبال ضربه‌های جزئی می‌شود.
برخی تغییرات جزئی‌تر بوده ولی مدت طولانی‌تری باقی می‌مانند مثل: تیرگی پوست در ناحیه درمان و افزایش اندازة منافذ پوستی. در برخی موارد نواحی كوچك قرمزی به نام تلانژكتازی در پوست ایجاد می‌شود كه می‌توانند بصورت دائمی باقی بمانند. همچنین برخی بیماران دچار كاهش اشتها و سوء‌هاضمه در طی پرتودرمانی می‌شوند، بنابر این كاهش وزن در حد چند كیلوگرم دور از انتظار نیست.
خستگی در حد نسبتاً شایعی به دنبال این درمان مشاهده می‌گردد كه با چند توصیه ساده قابل كنترل می‌باشد. اول اینكه مطمئن شوید كه وضع تغذیه شما مناسب است. اگر اشتهایتان كم است باید دقیقاً به موادی كه می‌خورید توجه نمائید تا مواد اصلی غذایی به بدنتان برسد. در غیر این صورت ممكن است عامل كاهش وزن، كمبود انرژی دریافتی شما باشد. خستگی ممكن است مربوط به كاهش سلول‌های قرمز باشد كه می‌تواند تحت تأثیر رژیم نامناسب تشدید شود.
راه دوم غلبه بر خستگی، انجام ورزش ملایم و یك پیاده‌روی مختصر است كه گاهی خستگی را كاهش می‌دهد. اگر خستگی شدید یا مزمن باشد ممكن است در انجام امور روزمره مثل خرید یا كارهای منزل نیاز به كمك داشته باشید. برخی بیماران از مسئولین خود در محل كار درخواست می‌کنند كه ساعات كارشان را محدود كنند، یا در روزهایی از هفته كه لازم است تحت درمان قرار گیرند مرخصی بگیرند. خستگی ممكن است 6-4 هفته بعد از خاتمه درمان طول بكشد، بنابراین احساس نگرانی نكنید.
اگر خشكی صبحگاهی یا مشكل تحرك در بازوی سمت جراحی شده احساس میکنید، از پزشك خود در یادگیری ورزش‌های مناسب جهت رفع این مشكل كمك بگیرید.
روش‌های كاهش عوارض جلدی در طی پرتودرمانی:
- قبل از استفاده از صابون، لوسیون، خوشبو كننده‌های زیر بغل، ضد آفتاب، داروها، عطریات، لوازم آرایشی، پودر تالك یا مواد مشابه در ناحیه تحت درمان، با پزشك یا پرستار خود در رابطه با تحریك پوستی آنها مشورت كنید. هیچ یك از این موارد را در فاصله 2 ساعت اول پس از انجام پرتودرمانی استفاده نكنید.
- روی ناحیه درمان شده را با پوشش نخی گشاد و نرم بپوشانید. از پوشش‌های كشی (استرچ) یا محكم استفاده نكنید.
- از خاراندن یا دست كشیدن بر موضع اجتناب كنید.
- از نوار چسب در ناحیه استفاده نكنید. اگر نیاز به بانداژ باشد از نوارچسب‌های كاغذی در ناحیه‌ای خارج از محل درمان استفاده كنید.
- از دادن گرما یا سرمای زیاد (مثل كیسة آبگرم یا كیف یخ) در ناحیه تحت درمان پرهیز كنید. در هنگام دوش گرفتن از آب ولرم استفاده كنید.
- برای تراشیدن موهای ناحیه زیر بغل بعد از مشورت با پزشك یا پرستارتان می‌توانید از تیغ برقی استفاده كنید. از مصرف لوسیون‌های مخصوص قبل از تراشیدن مو یا محصولات موبر و نیز تیغ ژیلت اجتناب نمائید.
- ناحیه درمان شده را از آفتاب حفاظت كنید.
