شیمی‌درمانی چیست و چرا انجام می‌شود؟
هنگامی كه سلول‌های سرطانی شروع به زیاد شدن می‌كنند، به تدریج در اطراف خود عروق خونی ایجاد می‌کنند و با سیستم خونی بدن مرتبط می‌شوند. به این ترتیب سلول‌های سرطانی می‌توانند از طریق عروق خونی و یا لنفاوی به سایر قسمت‌های بدن رفته و مانند دانه گیاهی كه از طریق یك رودخانه به نقاط دورتر می‌رود و پس از مدتی گیاه جدیدی مانند گیاه قبلی به وجود می‌آورد، این سلول‌ها نیز در سایر نقاط بدن رشد كرده و كانون جدیدی از تومور را ایجاد كنند.
استفاده از داروهای شیمیایی ضد سرطان یكی از روش‌های درمان این بیماری است. در این روش دارو وارد بدن می‌شود و در صورتی كه سلول‌های سرطانی از ناحیه اولیه به مناطق دیگر بدن منتشر شده باشند، باعث از بین رفتن آنها در تمام نقاط می‌شود. بنابراین وقتی كه احتمال می رود سلول‌های سرطانی در سایر نقاط بدن پخش شده باشند، بهتر است شیمی‌درمانی شروع شود. به این ترتیب شیمی‌درمانی احتمال گسترش سرطان به سایر نقاط بدن (متاستاز) و عود تومور در محل عمل و در سایر مناطق را كم می‌کند. همچنین گاهی برای كوچك كردن اندازه تومورهای بزرگ قبل از عمل جراحی از این روش استفاده می‌شود.
سلول‌های سرطانی مانند سلول‌های طبیعی ولی با سرعتی بسیار بیشتر رشد كرده و تكثیر می‌شوند. این سلول‌های غیر طبیعی مانند سایر سلول‌های سالم بدن، برای تكثیر و زیاد شدن، مراحل مختلف تقسیم سلولی را می‌گذرانند. داروهای شیمی‌درمانی روی تقسیم سلولی تأثیر می‌گذارند و این مرحله از رشد تومور سرطانی را مختل می‌کنند. بنابراین پس از درمان، سلول‌های بدخیم نمی‌توانند تكثیر شوند و یا اینكه آسیب می‌بینند و توانایی ترمیم را از دست می‌دهند. واضح است كه هر سلولی كه تقسیم سلولی در آن انجام می‌شود می‌تواند تحت تأثیر شیمی‌درمانی قرار گیرد. بنابراین داروهای شیمی‌درمانی هم روی سلول‌های بیمار اثر می‌گذارند و هم روی سلول‌های سالم. اما از آنجا كه تأثیر این داروها بر سلول‌هایی كه رشد سریع‌تری دارند بیشتر است، میزان اثر این داروها در سلول‌های سرطانی بیش از سلول‌های طبیعی بدن می‌باشد.نوع داروهای شیمی‌درمانی توسط پزشك متخصص انكولوژی تعیین می‌شود و بر اساس خصوصیات غده سرطانی، میزان پیشرفت بیماری و وضعیت عمومی بیمار می‌تواند متفاوت باشد.
آنچه مهم است این است كه شیمی‌درمانی یك درمان عمومی است كه بر تمام سلول‌های سرطانی در تمام نقاط بدن اثر می‌کند. واضح است كه این كار را با جراحی و پرتو‌درمانی نمی‌توان انجام داد.
شیمی‌درمانی چگونه انجام می‌شود؟
برخی از داروهای شیمی‌درمانی به شكل قرص است اما در اغلب موارد این داروها به صورت تزریق وریدی استفاده می‌شوند. داروهای شیمی‌درمانی به صورت دوره‌ای در فواصل 4-3 هفته یك بار تزریق می‌شوند. این فاصله زمانی به سلول‌های طبیعی بدن فرصت می‌دهد تا صدمات وارده را جبران كنند. در مجموع كل دوره‌های شیمی‌درمانی معمولاً بین 4 تا 8 ماه طول خواهد كشید.
متداول‌ترین داروهای مورد استفاده در شیمی‌درمانی كدام داروها هستند و چه تفاوتی با سایر داروها دارند؟
داروهایی كه در درمان سرطان پستان استفاده می‌شوند چند گروه هستند:
1- برخی از آنها رشد سلول‌های سرطانی را متوقف می‌کنند
2- برخی دیگر مانع از تكثیر سلول‌های سرطانی می‌شوند.
3- دستهای دیگر از داروها به پروتئین‌های سطح سلول‌های سرطانی متصل شده و به عبارت دیگر این سلول‌ها را علامت‌دار می‌كنند تا سیستم ایمنی بدن بتواند آنها را شناسایی و تخریب كند.
انتخاب نوع داروی شیمی‌درمانی بسته به نوع سرطان، وضعیت سلامتی بیمار و مرحلة بیماری ممكن است متفاوت باشد. به عنوان مثال یك بیمار جوان و سالم می‌تواند داروهای قوی‌تری را تحمل كند. طبیعی است كه هر قدر داروی انتخاب شده قوی‌تر باشد، عوارض جانبی آن نیز بیشتر است. در مقابل فرد مسنی كه بیماری‌های زمینه‌ای متعدد دارد ممكن است نتواند این داروها را به راحتی تحمل كند.
پزشكان اغلب از تركیبی از چند دارو استفاده می‌کنند زیرا تجربه نشان داده است كه تركیب داروها نتایج بهتری را ایجاد می‌کند. همچنین با استفاده از چند دارو احتمال ایجاد مقاومت در سلول‌های سرطانی نسبت به هر یك از داروها كمتر می‌شود.
معمول‌ترین داروهایی كه جهت شیمی‌درمانی در درمان سرطان پستان استفاده می‌شوند عبارتند از: سیكلوفسفامید، متوتركسات، 5 فلورواوراسیل، دوكسوروبیسین، آدریامایسین، اپی‌روبیسین، تاكسول و تاكسوتر.
برای كم كردن عوارض شیمی‌درمانی برخی داروهای كمكی وجود دارند كه به عنوان مكمل شیمی‌درمانی استفاده می‌شوند. اگر چه این داروها جزو داروهای شیمی‌درمانی نیستند و اثری بر سلول‌های سرطانی نمی‌گذارند، اما بخشی از درمان هستند زیرا عوارض ناشی از شیمی‌درمانی را كاهش می‌دهند. به عنوان مثال موجب رشد گلبول‌های سفید خون می‌گردند یا مانع از حالت تهوع بیمار می‌شوند. برخی دیگر نیز جهت بهبود كاركرد داروهای شیمی‌درمانی استفاده می‌شوند.
عوارض شیمی‌درمانی چیست و چرا این عوارض ایجاد می شوند؟
داروهای مورد استفاده درشیمی‌درمانی، معمولاً سلول‌های با سرعت رشد و تقسیم زیاد را تحت تأثیر قرار می‌دهند، از این رو بر سلول‌های سرطانی و نیز بر برخی از سلول‌های طبیعی بدن كه رشد بیشتری دارند اثر می‌گذارند. بنابراین مو، مغز استخوان، پوشش مخاطی دهان، بینی و دستگاه گوارش بیش از سلول‌های سایر ارگان‌ها تحت تأثیر این داروها قرار می‌گیرند. معمولاً قبل از دریافت دوره اول دارو و نیز در دوره‌های بعد، آزمایش خون برای بیمار انجام می‌شود تا پزشك در ابتدا وضعیت اولیه مغز استخوان را از نظر تولید سلول‌های خونی بررسی كند و سپس ببیند كه آیا داروها روی خون و مغز استخوان اثر گذاشته‌اند یا خیر.
شناخته شده‌ترین عوارض شیمی‌درمانی شامل موارد زیر هستند:
ریزش مو: ریزش مو عارضه شایع شیمی‌درمانی با استفاده از برخی داروهاست. اگر چه این امر موجب درد یا صدمه جسمی نمی‌شود، اما از آنجا كه بیماران احساس می‌کنند كه زیبایی و وجاهت خود را از دست داده‌اند باعث استرس روانی زیاد برای بانوان می‌شود. این مسئله معمولاً 5/1 تا 3 هفته پس از شروع درمان آغاز می‌شود و بتدریج منجر به ریختن كامل تمام موهای بدن می‌شود. وقتی موی سر شما می‌ریزد باید بدانید كه پوست سر بسیار حساس است و باید از صدمات احتمالی مراقبت شود. شما باید تا زمانی كه موی سر شما مجدداً رشد كند اقداماتی جهت محافظت از پوست سرتان در مقابل نور خورشید با پوشش‌های مناسب مثل كلاه‌های نخی انجام دهید.
خبر خوب این است كه موی شما مجدداً به همان سلامت و ضخامت اولیه رشد می‌کند اگر چه گاه نرمی یا زبری آن تغییر می‌کند. در اغلب زنان بلافاصله پس از خاتمه درمان موها مجدداً رشد می‌کنند. حتی در برخی از زنان قبل از خاتمة شیمی‌درمانی رشد مجدد موها شروع می‌شود. در حال حاضر هیچ درمانی برای ریزش مو وجود ندارد. برخی محققان در حال مطالعه برای یافتن داروهای موضعی برای پیشگیری از ریزش مو می‌باشند ولی هنوز نتیجه قطعی در این زمینه حاصل نشده است. نكات زیر می‌تواند به تطابق شما با این عارضه كمك كند:
بهتر است قبل از شروع شیمی‌درمانی موی سر خود را بتراشید یا كاملاً كوتاه كنید. ریختن موها به دنبال شیمی‌درمانی اثرات روانی زیادی دارد و چنانچه موی سر شما قبلاً تراشیده شده باشد كمك روحی قابل توجهی به شما خواهد كرد.
می‌توانید از موی تراشیده شده كلاه‌گیس درست كنید. اگر چه این كار هزینه‌هایی دارد ولی اگر به درستی انجام شود، به خوبی می‌تواند مشابه موی اصلی شما باشد. اگر از كلاه گیس استفاده میکنید در مواردی كه تنها هستید یا در محیط دلخواه قرار دارید آنرا از سر بردارید تا با توجه به مدت زمان طولانی مصرف، پوست سر شما آسیب نبیند.
تهوع و استفراغ: تهوع پس از هر دوره شیمی‌درمانی بسته به نوع دارو و شرایط بیمار ممكن است به صورت خفیف یا شدید بروز كند. جهت كاهش تهوع بهتر است نكات زیر رعایت شود:
- هنگامی كه حالت تهوع دارید سعی كنید از راه دهان نفس‌های عمیق بكشید.
- در صورتی كه از دندان‌های مصنوعی استفاده میکنید، در روز شیمی‌درمانی آنها را خارج كنید.
- از مصرف غذاهای چرب و سنگین در روز شیمی‌درمانی پرهیز كنید.
- آب نبات‌هایی با اسانس نعناع یا لیمو در دهان خود نگاه دارید.
- اگر بوی غذا باعث تشدید تهوع و استفراغ شما می‌شود، در منزل غذا درست نكنید.
- غذا را به مقدار كم و در وعده‌های زیاد میل كنید.
- از غذاهای مقوی و مایعات شیرین استفاده كنید تا انرژی كافی برای بدن تأمین شود. سعی كنید كه مایعات سرد مانند آب خنك را بصورت جرعه جرعه و یا با استفاده از نی به طور تدریجی بنوشید. از نوشیدن قهوه كه طعم تندی دارد و ممكن است شما را تشنه‌تر كند اجتناب كنید.
- اگر احساس میکنید حالتان خوب نیست، قبل از مصرف غذا پیاده‌روی كوتاهی انجام دهید. غذا خوردن در اتاقی كه تهویه مناسب دارد نیز كمك‌كننده است.
- معمولاً بهترین زمان برای خوردن غذا پس از استفراغ می‌باشد. مكیدن قرص‌های آنتی اسید مانع از احساس سوزش به دنبال استفراغ می‌شود.
- اگر هیچ غذایی را تحمل نمی‌کنید، این مسئله را با پزشك خود در میان بگذارید زیرا ممكن است نیاز به برخی داروهای تقویتی داشته باشید.
كاهش سلول‌های خونی: كاهش تعداد انواع سلول‌های خونی عارضه جدی و مهمی است كه علت آن از بین رفتن سلول‌های تولید كنندة خون در مغز استخوان توسط داروی شیمی‌درمانی است. در مغز استخوان سه نوع سلول ساخته می‌شوند: گلبول‌های قرمز كه بخش اصلی سلول‌های خونی را تشكیل می‌دهد، گلبول‌های سفید كه مسئول تأمین ایمنی بدن می‌باشند، و پلاكت‌ها كه بخشی از مسئولیت انعقاد خون را بر عهده دارند. بنابراین تاثیر شیمی‌درمانی در هر یك از این رده‌های سلولی عوارض خاص مربوط به خود را ایجاد می‌کند. به عنوان مثال می‌تواند منجر به كم‌خونی شود. كاهش گلبول‌های سفید خون نیز بیمار را مستعد ابتلا به عفونت می‌کند، لذا مهم است كه بیمار تحت شیمی‌درمانی، دقت ویژه‌ای داشته باشد تا خود را از ابتلا به سرماخوردگی یا عفونت‌های دیگر محافظت كند. علائم هشدار دهنده از نظر ابتلا به عفونت عبارت از تب و لرز، سرفه و گلودرد شدید، قرمزی، تورم و درد در اطراف زخم، خارش، سوزش و ترشح غیر معمول از نواحی تناسلی می‌باشند. از طرف دیگر كاهش پلاكت‌های خون مانع از انعقاد خون (بند آمدن خون به دنبال بریدگی و صدمه) می‌شود. لذا احتیاطات لازم در مقابل بریدگی و صدمات باید همیشه مد نظر باشد.
برای پیشگیری از عفونت توصیه می‌شود:
- دستهای خود را در طی روز مرتب بشوئید و از تماس با افراد بیمار پرهیز كنید.
- خود را از كودكان یا افرادی كه به تازگی واكسن زده‌اند دور نگاه دارید.
- ناخن‌ها را از ته نگیرید.
- مواظب باشید كه جایی از بدنتان بریده یا زخمی نشود.
- هنگام برداشتن موهای زائد بدن و صورت مواظب باشید آن محل زخمی نشود.
- از مسواك‌های نرم استفاده كنید تا لثه‌ها خراشیده نشود.
- هنگام شستن ظروف یا وسایل دیگر از دستكش استفاده كنید.
در حین شیمی‌درمانی، در صورتی كه طی 24 ساعت اخیر تزریق وریدی داشته‌اید، باید به پرستار اطلاع دهید تا دارو را از طریق آن رگ وارد بدن نكند. همچنین تزریق نباید از طریق دستی كه پستان آن سمت عمل شده است انجام شود.
اشكالات قاعدگی: در سنین قبل از یائسگی شیمی‌درمانی می‌تواند باعث توقف عادت ماهیانه بطور موقت یا دائم گردد، البته قطع دائمی عادت ماهیانه (یائسگی زودرس) بندرت ایجاد می‌شود. باید توجه داشته باشید كه علی رغم قطع عادت ماهیانه امكان بارداری وجود دارد كه این موضوع می‌تواند منجر به تولد جنین ناقص‌الخلقه شود. لذا مهم است كه حتی در حین شیمی‌درمانی احتیاطات لازم جهت جلوگیری از بارداری انجام شود. اگر شما در زمان تشخیص سرطان پستان باردار هستید، مهم این است كه پزشك معالج خود را از این امر آگاه سازید تا در مورد انتخاب نوع درمان شما، نوعی از الگوهای درمانی را انتخاب كند كه كمترین احتمال صدمه به جنین را داشته باشد. بسیاری از داروهای شیمی‌درمانی بسته به مرحله رشد جنین می‌توانند عارضه‌ای برای جنین ایجاد كنند.
سایر عوارض شیمی‌درمانی عبارتند از گرگرفتگی، خستگی كه می‌تواند ناشی از كم‌خونی باشد، زخم‌های دهانی، افزایش وزن، و اسهال می‌باشد كه هر یك با احتمال كمتری می‌توانند ایجاد شوند و البته تمامی آنها گذرا بوده و پس از اتمام درمان، پس از مدتی بهبود می یابند.
