کافه خوندنی

سینمای تاریخی - مذهبی از سال‌های دور مورد توجه اهالی سینما در سراسر جهان قرار داشته است. در این ژانر سینماگران با بهره‌گیری از روایات یا کتب دینی به تاریخ مذاهب و ادیان پرداخته‌اند و مخاطبان هم با استقبال از این نوع آثار علاقه‌مندی خود را همواره به رخ کشیده‌اند. جدا از تعدد آثار تاریخی - مذهبی که در حوزه پیامبران می‌توان در سینمای جهان شناسایی کرد، آثار زیادی نیز به قدیسین و زندگینامه این گروه از انسان‌ها پرداخته‌اند. در این دو رویکرد به آثاری همچون عیسی بن مریم‌(س)، محمد رسول‌الله‌(ص)، 10فرمان، کشتی نوح و... می‌توان اشاره کرد.
در این میان سینمای ایران وضع دیگری داشته است. در سال‌های پیش از انقلاب اساساً به فیلم شاخصی نمی‌توان اشاره کرد، اما در سال‌های پس از انقلاب اسلامی سینمای ایران به این ژانر توجه نشان داده است. گرچه این علاقه‌مندی همچنان نزد سینماگران، مدیران سینمایی و هنرمندان مختلف وجود دارد، اما سینمای ایران به خاطر بضاعت‌های محدود خود، کمبود افراد متخصص و عدم سرمایه‌گذاری بخش خصوصی چندان که انتظار می‌رود، در این وادی فعال نبوده‌ است. این گزارش نگاهی اجمالی دارد به سینمای ایران و ژانر تاریخی - مذهبی.

پیش از انقلاب هرگز
در سینمای پیش از انقلاب حدود 1200 فیلم ساخته شده است که اکثر قریب به اتفاق این آثار حول آثار موسوم به فیلمفارسی می‌گردند و اساساً نمی‌توان نمونه شاخصی از سینمای تاریخی - مذهبی یا حتی زندگینامه مذهبی پیدا کرد. البته برخی آثار به قصه‌هایی همچون یوسف و زلیخا، آدم و حوا یا حضرت نوح‌(ع) توجه نشان دادند، اما یقیناً آثار قابل تأملی به شمار نمی‌آیند.
در سینمای پس از انقلاب اسلامی به دلیل توجه دولت‌ها و سینماگران به مضامین انسانی، ارزشی و اخلاقی به‌تدریج آثار متفاوت فرصت رخنمایی پیدا کردند که یکی از این بخش‌ها ژانر تاریخی - مذهبی بود که فضای مناسبی برای ارائه داستان‌های مذهبی، تاریخی - مذهبی، دینی و زندگینامه صحابه فراهم آورد. از سوی دیگر فرصت تازه‌ای برای تجربه کردن سینماگران در شاخه‌های مختلفی همچون طراحی صحنه و لباس، چهره‌پردازی، بازیگری، فیلمنامه‌نویسی، آهنگسازی و... ایجاد کرد. در سال‌های نخست سینمای ایران به مضامین مذهبی علاقه‌مندی نشان داد و آثاری با بهره‌گیری از شعائر اسلامی ساخته شد، اما عملاً در سال 1361 فیلم‌های «سفیر» و «ابراهیم در گلستان» ساخته شدند که اولی فیلمی با بازی فرامرز قریبیان و کارگردانی فریبرز صالح بود و دومی فیلمی عروسکی ساخته ایرج امامی.
«ابراهیم در گلستان» برای نخستین‌بار سرگذشت یک پیامبر بزرگ را در سینمای ایران به تصویر می‌کشد، اما متأسفانه به خاطر فیلمنامه غیر‌جذاب، ساختار نامناسب و استفاده ضعیف از تکنیک‌های عروسک‌گردانی مورد توجه مخاطبان قرار نگرفت، اما «سفیر» که روایت مقطعی از واقعه کربلا بود، مورد توجه عامه مخاطبان قرار گرفت. تا سال‌های اول دهه 70 دیگر خبری از این نوع آثار در سینما نبود، اما در همین دوره یعنی سال 73 فرج‌الله سلحشور «ایوب پیامبر» را ارائه کرد که گرچه تلاش مناسبی برای ورود دوباره به این ژانر به شمار می‌آید، اما عملاً در گیشه و حتی نزد منتقدان موفق نبود. اتفاق مهمتر در سال 73 روی داد. در این سال «روز واقعه» که از فیلمنامه بهرام بیضایی بهره می‌برد، توسط شهرام اسدی ساخته شد. این فیلم گرچه اثر ایده‌آلی در مقایسه با نمونه‌های خارجی نیست، اما به خاطر استفاده از عوامل مناسب و فیلمنامه‌ای خوب با استقبال مردم، هیأت داوران جشنواره فیلم فجر و منتقدان مواجه شد. در سال‌های بعد یعنی 1376 تا 1380 عمده‌ترین فیلم‌های مورد بحث را «مریم مقدس» و «مسافر ری» تشکیل می‌دهند که اولی نسخه سینمایی سریالی به همین نام ساخته شهریار بحرانی است و در سال 79 به نمایش درآمد و «مسافر ری» نیز اثری سینمایی درباره مقطعی از زندگی حضرت عبدالعظیم‌(ع) در مسیر رسیدن به ری است که توسط داوود میرباقری ساخته شد. اولی به واسطه تبلیغات وسیع تلویزیون در سینماها با استقبال روبه‌رو شد و دومی (مسافر ری) مورد توجه عامه واقع نشد.
در سال‌های اخیر هم «مسیح(ع)» ساخته نادر طالب‌زاده به نمایش درآمد، فیلمی که نسخه‌ای سینمایی از یک سریال به نام «بشارت منجی» بود. این فیلم هم مثل نمونه سینمایی «اصحاب کهف» از فرج‌الله سلحشور چندان مورد توجه عموم تماشاگران و مخاطبان خاص قرار نگرفت. «ابراهیم خلیل‌الله(ع)» کار محمدرضا ورزی هم که در سال 84 ساخته شد، از فیلم‌های قابل اشاره در این سال‌‌هاست، اثری که گرچه از تجربه گذشتگان بهره می‌برد اما به دلیل ضعف‌های عمده ساختاری و متنی چندان مورد توجه قرار نگرفت. «خورشید مصر» را می‌توان تنها اثر سینمایی انیمیشن در این ژانر به شمار آورد، فیلمی که ساخته بهروز یغمائیان و شهرام خوارزمی است و گرچه اتفاق مهمی در سینمای انیمیشن و ژانر کودک هم محسوب می‌شد اما به دلیل ضعف در فیلمنامه و تبلیغات محدود، با استقبال عمومی مواجه نشد.

نسخه‌های سینمایی سریال‌ها
همان‌گونه که گفته شد، برخی از آثار تلویزیونی به هر دلیل به شکل سینمایی درآمده و در قالب یک اثر سینمایی به پرده‌ها راه یافته‌اند، آثاری که در واقع نسخه‌های خلاصه همان سریال‌ها هستند. این فیلم‌ها معمولاً به دلیل آن که قبلاً از تلویزیون پخش شده بودند، مورد توجه تماشاگران قرار نمی‌گرفتند و به دلیل داشتن ساختار و نگاه تلویزیونی مورد توجه منتقدان سینما هم نبودند. آثاری همچون «اصحاب کهف»، «مسافر ری»، «مسیح(ع)»، «یوسف پیامبر» و... اما نسخه سینمایی اثری همچون «مریم مقدس(س)» به دلیل اکران آن پیش از پخش تلویزیونی و نیز حمایت رسانه ملی با تبلیغات وسیع مورد استقبال عمومی قرار گرفت.

در سال‌های اخیر
در سال‌های اخیر بار دیگر سینمای تاریخی – مذهبی مورد توجه مدیران قرار گرفته است و سرمایه‌گذاری مناسب دولتی را در تولید آنها شاهد هستیم. «ملک سلیمان» ساخته شهریار بحرانی از جمله آثاری است که در مرکز این توجه قرار می‌گیرد. فیلمی که قرار بود در سه قسمت ساخته شود- و البته هنوز از ساخت قسمت دوم و سوم آن خبری نیست- اما در قسمت اول با استقبال خوبی مواجه شد و عنوان پرفروش‌ترین فیلم دو سال قبل را بر خود گرفت. «ملک سلیمان» که در سال 87 به نمایش عمومی درآمد، نگاهی به زندگی حضرت سلیمان نبی(ع) دارد و تلاش می‌کند با بهره‌گیری از متخصصان خارجی در حوزه جلوه‌های ویژه کامپیوتری، آهنگسازی و فیلمبرداری حرف تازه‌ای برای گفتن داشته باشد و گرچه در این بخش‌ها نسبتاً موفق عمل کرد اما با توجه منتقدان سینما مواجه نشد.
این روزها هم «روز رستاخیز» ساخته احمدرضا درویش مراحل فنی را از سر می‌گذراند که نگاهی تازه به واقعه عاشورا دارد. مجید مجیدی هم در رویکردی جدید دوران کودکی حضرت محمد(ص) را مدنظر قرار داده و در مرحله پیش‌تولید است. فیلمی که گفته می‌شود با سرمایه‌گذاری عظیم و استفاده از متخصصین خارجی ساخته خواهد شد و عرضه وسیع جهانی خواهد داشت.