چهارراه مولوی، خیابان صاحب‌جمع، میدان امین‌السلطان. اینجا جایی است که مجموعه‌ای تاریخی و فرهنگی را بنام کاروانسرای خانات در دل خود جای داده است. کاروانسرای خانات با قدمتی بیش از یک قرن، از نخستین کاروانسراهای درون‌شهری تهران بود که به بدون هیچ‌گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالکان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد. این کاروانسرا با مساحت ۱۰هزار مترمربع با الهام از معماری باغ‌های ایرانی شکل گرفته که ۵۲ حجره را در محوطه خود جای داده است، بدین‌گونه که در هر ضلع کاروانسرا، ۱۳ حجره وجود دارد که امروزه در اجاره عمده‌فروشان خشکبار است. صحن کاروانسرا همچنین دارای دو ایوان است که یکی از آنها در شرق به ورودی بزرگی راه می‌یابد و دیگری در غرب محوطه به ورودی دوم کاروانسرا می‌رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره‌های بزرگی قرار دارند که به بازار و میدان سابق امین‌السلطان که امروزه چیزی از آن باقی نمانده منتهی می‌شوند. محمد اردهالی یکی از مالکان خصوصی کاروانسرا که مدیریت آن مکان را بر عهده دارد در مورد وجه تسمیه کاروانسرا به اسم خانات می‌گوید: «من دقیقا علت گذاشتن این اسم را نمی‌دانم، خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجرات، شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره‌های زیاد کاروانسرا باشد.»
- از سرای روغنی تا کاروانسرای خانات
از تاریخ دقیق ساخت کاروانسرای خانات اطلاعی در دست نیست. در اولین نقشه تهران که به دستور ناصرالدین شاه در سال ۱۳۰۲ هجری قمری ترسیم شده بود، محل کنونی کاروانسرا به‌نام سرای روغنی مشخص شده است که در آن روزگار در خارج از حصار صفوی و در کنار دروازه حضرت عبدالعظیم قرار داشت. محمد اردهالی در مورد تاریخچه کاروانسرا توضیح می‌دهد: «ویژگی‌های معماری کاروانسرا نشان می‌دهد که در اواخر دوره ناصری ساخته شده است که در ابتدا در اختیار موسی‌خان امین‌الملک بود که وی در سال ۱۳۲۹ هجری قمری مصادف با سال ۱۲۸۵ خورشیدی به حاج علی اردهالی (جد محمد اردهالی) واگذار می‌شود و از آن تاریخ تاکنون این کاروانسرا در مالکیت خانواده اردهالی باقی ماند.» وی به وجود قولنامه‌ای در باب خرید کاروانسرا اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «در آن دوران القاب و اسامی اشخاص با احترام فراوانی در قولنامه ذکر می‌شد و اینکه حتما باید یکی از روحانیون امین، قولنامه را مورد تایید قرار می‌داد که در مورد قولنامه خانات، آیت‌الله قمی این کار را کرده است.» این کاروانسرا به دلیل مجاورتش در مسیر جاده ابریشم در گذشته محل اطراق مسافران با بارهایشان بود که با احداث نخستین میدان تره‌بار -امین‌السلطان- مبدل به تجارتخانه بزرگی می‌شود که تاجران با شترهای خود بارهایی از میوه، تره‌بار، خشکبار و حبوبات را از سراسر ایران برای فروش و ارایه اجناس خود به میدان می‌آوردند و برای استراحت به خانات می‌رفتند. این کاروانسرا با حجره‌ها و حیاط وسیع خود مناسب‌ترین محل برای استراحت تجار و شتربانان بود و به همین دلیل تاجران حجره‌ها را فصل به فصل اجاره می‌کردند. این مکان همچنین چرخ یابوهای معروفی داشت که هر کسی که می‌خواست چرخ کرایه کند به آنجا می‌رفت و چرخ یابو‌ها را کرایه می‌کرد.
با ورود اتومبیل به پایتخت و از بین رفتن حیات امین‌السلطان، کاروانسرا نیز از حیات تجاری خود فاصله می‌گیرد و بیشتر به صورت انبار کالا مورد استفاده قرار می‌گیرد. اردهالی با اشاره به مرکز حیاط از وجود آب انباری در گذشته خبر می‌دهد: «در وسط حیاط خانات آب انبار بزرگی قرار داشت که اطراف آن پر از حجره بود که افراد ساکن در حجره‌ها مشغول دباغی بودند البته این فضا در فاصله سال‌های ۱۳۴۰-۱۳۳۵ تخریب شد و امروزه محدوده آب انبار و حجره‌های دباغی را به وسیله سنگ‌هایی با حاشیه قرمز مشخص کرده‌ایم.» از اتفاقات مهمی که در این کاروانسرا رخ داد آتش‌سوزی در سال ۱۳۵۶ بود که اردهالی علت این آتش‌سوزی را وجود مواد شیمیایی در حجره‌ها می‌داند و ادامه می‌دهد: «در سال ۵۶ برخی از حجره‌ها در اختیار تاجران مواد و اقلام شیمیایی بود که متاسفانه این مساله باعث آتش‌سوزی شد اما صدمات زیادی را به کاروانسرا وارد نکرد، فقط مواد شیمیایی سقف برخی از حجره‌ها را تخریب کرد.»
- مرمت و بازسازی کاروانسرا
در مهرماه سال ۱۳۸۲، کاروانسرای خانات به عنوان بخشی از تاریخ پایتخت که یادآور دوران پرشکوه رونق بازرگانی بود به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی در آثار ملی به ثبت رسید و مرمت و بازسازی کاروانسرا با پیشنهاد خانواده اردهالی و اعتبار شخصی تحت حمایت شهرداری منطقه ۱۲ و سازمان میراث فرهنگی در اواخر خرداد ۱۳۸۲ آغاز و در اسفند ۱۳۸۷ به انجام رسید. اردهالی در زمینه مرمت و بازسازی بنا با هزینه شخصی خانواده‌شان توضیح می‌دهد: «هیچ‌گاه من و سایر مالکان به فکر فروش یا تخریب کاروانسرا نبودیم در صورتی که می‌توانستیم با تخریب اینجا، پاساژ پنج طبقه بسازیم، اما به دلیل علاقه‌ای که به هویت شهری تهران داشتیم و داریم از منافع و سود مالی گذشتیم چراکه همه چیز، پول نیست و ما با هزینه شخصی خودمان این کاروانسرا را مورد بازسازی قرار دادیم.» وی در پاسخ به اینکه بعد از بازسازی کاروانسرا، آیا این مکان گردشگر و بازدیدکننده دارد گفت: «بعد از ثبت جهانی نوروز در سال ۱۳۸۸ با همکاری سازمان میراث فرهنگی و شهرداری منطقه ۱۲، برای نخستین بار جشن ملی عید نوروز به مدت دو سال (سال‌های ۸۹ و ۹۰) در این کاروانسرا برپا شد.
شهرداری به کاروانسرا خانات خیلی لطف داشته و تورهای گردشگری را برای بازدید به این مکان می‌آورند.» اردهالی همچنین از بازگشایی سفره‌خانه‌ای به شکل و شمایل سنتی و قدیمی در یکی از سالن‌های کاروانسرای خانات خبر داد و گفت: «بعد از بازسازی کاروانسرا، تصمیم گرفتیم که سفره‌خانه‌ای به سبک و سیاق قدیم در این مکان برپا کنیم. قصدمان این است که در سفره‌خانه، برنامه‌های قصه‌گویی و نقالی داشته باشیم و فرهنگ و هویت‌مان را زنده نگه‌داریم. برای گچبری‌ها و تزیینات سقف، گچکار از اصفهان آوردیم تا حال و هوای گذشته زنده شود و هدف‌مان این است که هر ایرانی که وارد فضای سفره‌خانه می‌شود احساس غرور ملی کند.»این سفره‌خانه که مراحل آخر بهره‌برداری خود را سپری می‌کند در نیمه شعبان یا عید فطر افتتاح می‌شود.
- مشکل اصلی خانات: ورودی کاروانسرا
اردهالی ورودی آشفته و به هم ریخته کاروانسرای خانات در میدان امین‌السلطان را از مشکلات اصلی این مجموعه تاریخی می‌داند: «ضعف خانات ورودی نابه‌سامان آن است که بازدیدکننده ناگهان از یک فضای آشفته وارد یک مکان نوستالژیک و آرام می‌شود. اگر بتوان سطح زمین ورودی را سنگفرش کرد و از هیاهوی میدان کاسته شود، فکر نمی‌کنم کاروانسرا مشکل دیگری داشته باشد.»او در مورد درب ورودی کاروانسرا می‌گوید: «از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مکان در چوبی آن به ارتفاع ۵/۵ متر است که از چوب چنار ساخته شده و در به این بزرگی فقط روی چهل گل میخ باز و بسته می‌شود و هیچ لولایی در آن به‌کار نرفته است که نشان‌دهنده هنر معماری اسلامی است.»در حاشیه این در عظیم، کاشیکاری‌های زیبایی از رهنمودهای حضرت علی(ع) در مورد آداب خرید و فروش به چشم می‌خورد که اردهالی در باب فلسفه این نوع کاشیکاری پاسخ می‌دهد: «در دوران‌های قدیم در چهار سوی بزرگ و کوچک، روحانیونی بودند که به سوالات تاجران در زمینه کسب و کار بر طبق آیه‌های قرآن پاسخ می‌دادند و من با الهام از این قضیه، فرمایشات حضرت علی(ع) را در رابطه با مکاسب روی کاشی‌ها به نقش در آوردم.»
