مصرف دارو به عنوان آخرین و حساس ترین مرحله در چرخه سلامت و بهداشت از مهمترین ارکان درمان بیماری ها است اما مصرف بی رویه و خودسرانه دارو یا خوددرمانی با توجه به گسترش ابعاد آن از مشکلات مهم بهداشتی درمانی به خصوص در کشورهای در حال توسعه محسوب می شود.
اگرچه مصرف بجا و درست یک دارو، سلامت را به فرد باز می گرداند، اما مصرف نادرست و زیاده از حد همان دارو می تواند پیامدهای ناگواری در پی داشته باشد؛ این پیامدها می توانند از نارضایتی بیمار، طولانی شدن زمان بیماری و شدت آن شروع شده و به عوارض جانبی خطرناک و بستری شدن در بیمارستان و در نهایت افزایش هزینه های درمانی و حتی مرگ بیمار ختم شود.
خود درمانی در بین مردم کشور ما نیز بسیار شایع است و در ایران تقریباً همه خانواده ها به طور روزانه مصرف کننده دارو هستند به طوری که براساس گزارش های منتشر شده، هر ایرانی سالانه نزدیک به 340عدد دارو مصرف می کند که این عدد بیش از استانداردهای جهانی است جالب تر اینکه ایرانی ها 10 تا ۵۱ درصد مجموع داروهای کشور را بدون مشورت با پزشک و خودسرانه مصرف می کنند! (این در حالی است که میزان مصرف خودسرانه دارو در دیگر کشورهای جهان تنها ۲ تا ۳ درصد است) مسکن ها، قطره های چشمی و آنتی بیوتیک ها به ترتیب بیشترین میزان مصرف خودسرانه را به خود اختصاص می دهند.
بد نیست بدانید آنتی بیوتیک ها به علت نوع تاثیر دارویی، بدترین داروهایی هستند که به این شیوه مصرف می شوند چرا که در صورت عدم نیاز بدن این داروها مانند سم عمل می کنند و میکروب بدن را نسبت به داروها مقاوم می کنند و در صورت ایجاد عفونت در درمان بیماری موثر نخواهند بود.
کشور ما به لحاظ مصرف دارو جزء 20 کشور نخست دنیاست و نرخ مصرف خودسرانه دارو در ایران نسبت به متوسط جهانی تقریباً ۳ برابر است که این موضوع برنامه ریزی صحیح برای حل این مشکل و در وهله اول اقدام فرهنگی برای تغییر در باورهای مردم در ارتباط با خطرات جبران ناپذیر خود درمانی و مصرف بی رویه دارو را می طلبد چه، بسیارند افرادی که به دلیل ناآگاهی حتی داروهای تقلبی و تاریخ گذشته را مصرف می کنند.
وقتی دارویی به طور خودسرانه مصرف شود، مواد شیمیایی موجود در آن به جایی از بدن که حساس است وارد شده و باعث عارضه و بیماری درازمدت در فرد می شود، براساس گزارشهای مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی دارویی وزارت بهداشت و درمان طی چند سال اخیر حدود 10 هزار عارضه دارویی در مرکز ADR ایران به ثبت رسیده که از این میزان داروهای تزریقی به تنهایی 30درصد عوارض دارویی را شامل می شوند (مصرف خودسرانه داروهای تزریقی در کشور ما در سال ۴ برابر میانگین جهانی است).
در بسیاری از کشورها در مورد فروش دارو، قوانینی وجود دارد. ساده ترین قانون فروش داروها و تقسیم بندی آنها به دو دسته است؛ یکی داروهایی که فقط پزشک می تواند آنها را تجویز کند و با نسخه پزشک به فروش می رسند و دیگری داروهایی است که بدون نسخه پزشک می توان آنها را تهیه کرد (مانند آسپرین و استامینوفن و...) بعضی از داروهایی که بدون نسخه می توان آنها را تهیه کرد بی خطرند و در تسکین برخی بیماری های جزیی سودمند؛ ولی نباید از نظر دور داشت که یکی از بزرگترین خطرات خوددرمانی این است که با درمان علامتی ممکن است احساس اطمینان و آرامش کاذب به بیمار دست بدهد اما هیچکدام از این داروها، بیماری را درمان نمی کنند بلکه فقط علایم بیماری را به طور موقت و بدون درمان ریشه ای از بین می برند.
البته داروهای بدون نسخه اگر به مقدار درست و به مدت زمان لازم و تعیین شده مصرف شوند تقریباً بی خطرند و مصرف نادرست و به مدت طولانی آنها باعث بروز عوارض مورد اشاره می شود (اگر داروی بی نسخه ای خوردید و پس از چند روز بهتر نشدید و علایم بیماری ادامه یافت یا بدتر شدید حتماً به پزشک مراجعه کنید)
در ایران درصد بالایی از بیماران در مواقع ضروری به پزشک مراجعه نمی کنند، حتی برخی پژوهش ها حاکی از آن است که ایرانی ها تنها در هنگام بروز بیماری های عفونی، شکستگی ها و سرطان ها به سرعت به پزشک مراجعه می کنند و در مواردی مثل سرما خوردگی، سردرد و... سهل انگاری یا خوددرمانی می کنند.
به دلیل اهمیت و تاثیری که استفاده غیرمنطقی و غیراصولی از این کالا (دارو) هم در اقتصاد خانوار و هم در روند درمان می تواند داشته باشد، صرف نظر از سایر عواملی که در تهیه دارو یا عدم وجود آن نقش و تاثیر دارند، باید به نقش مردم به عنوان اصلی ترین عامل فرهنگ مصرف دارو همچنین نقش گروه پزشکی به عنوان تاثیرگذارترین رکن فرهنگ تجویز دارو توجه جدی شود.
بی اعتمادی به کیفیت دارو، دسترسی راحت مردم به دارو، عدم دسترسی به پزشک در برخی موارد، گرانی درمان (ویزیت پزشک)، اهمیت ندادن بیمار به تجویز نسخه پزشکی و مهمتر از همه نداشتن اطلاعات کافی را، می توان از مهمترین علل مصرف خودسرانه دارو ذکر کرد.
بیمار در بسیاری از موارد به پزشک اجازه می دهد داروهای زیادی و حتی داروهایی که قبلاً استفاده می کرده در نسخه بنویسد و در واقع با این عمل، بیمار خود به تشخیص و دارو درمانی می پردازد! پس پزشکان به مراتب نقش حساس تری در ایجاد و اشاعه مصرف غیرمنطقی دارو و همچنین جهت گیری و هدایت فرهنگ دارو درمانی مردم به سوی روش های صحیح تجویز، تهیه و مصرف دارو دارند.
با توجه به اینکه ایران بالاترین رتبه مصرف سرانه دارو در جهان را دارد علاوه بر میزان تجویز بالای دارو بوسیله پزشکان کشور ما که طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ۳ برابر استانداردهای جهانی است (در حال حاضر متوسط تعداد اقلام دارویی در هر نسخه در بیشتر نقاط کشور بین3 تا ۴ قلم در هر نسخه و در برخی نقاط بین ۷ تا ۸ قلم دارو است در حالی که میانگین نرم جهانی بین ا تا2 قلم در هر نسخه است)، فرهنگ مصرف فعلی دارو به شکلی است که پس از تجویز دارو هیچگونه پیگیری درباره اثرات و عواقب مصرف دارو صورت نمی پذیرد، در صورتی که خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو زمانی کاهش پیدا می کند که رابطه بین بیمار و پزشک دلسوزانه شود، همچنین نظارت بیشتر بر خدمات پزشکی، عملکرد حرفه ای پزشکان و در دسترس بودن آنها صورت پذیرد و بوسیله اطلاع رسانی از طریق رسانه ها در جهت فرهنگ سازی و اشاعه فرهنگ صحیح استفاده از دارو در بین مردم تلاش شود.
در پایان باید گفت که مصرف بی رویه و خودسرانه دارو در ایران تاکنون تلفات زیادی داشته، شایعات جسمی و روحی فراوانی بر بیماران وارد کرده است و بسیاری از بیماری های حاد و مزمن را در درازمدت متوجه افراد کرده است؛ ابتلا به انواع سرطان، بیماری های مفصلی، ناباروری، نقایص جسمی در نوزادان به هنگام تولد، از کارافتادگی کبد و کلیه ها تنها بخش کوچکی از لطماتی است که فرد در نتیجه مصرف بی رویه دارو و بدون مشورت با پزشک در معرض تهدید قرار می گیرد.
به گواهی آمار ۱۰ درصد افرادی که به مصرف خودسرانه و غیرمنطقی دارو می پردازند عوارض شدید دارویی را تجربه می کنند و پوست، تنفس و قلب آنها دچار مشکل می شود لازم است بدانید مطالعات جدید نشان می دهد که مصرف زیاد استامینوفن (که یکی از رکوردداران مصرف بی رویه دارو در کشور ما نیز هست) ؛ همچنین داروهایی که برای درمان سرماخوردگی و قرص و اسپری هایی که جهت رفع گرفتگی بینی استفاده می شود را می توان به عنوان علل تاثیر گذار بروز ایست قلب نام برد.
