اساس کار این سلاح‌ها ساده بود. لوله‌ای آهنی که یک طرفش بسته بود (barrel) به قطعه چوبی موسوم به قنداق (stock) که روی شانه قرار می‌گرفت یا در دست نگه داشته می‌شد، متصل می‌گشت. باروت از سر باز لوله به داخل آن ریخته می‌شد. بعد مختصری کهنه و یک گلوله‌ی آهنی یا سربی داخل لوله قرار می‌دادند.
برای شلیک می‌بایست کهنه را از سوراخی که نزدیک انتهای بسته‌ی لوله بود موسوم به سوراخ تماس (touch hole) آتش می‌زدند. این جا بود که جزو سوم اسلحه یا ضامن (lock) به کار می‌آمد. در مدل‌های نخستین مربوط به قرن چهادهم از ضامن فتیله‌ای (match lock) استفاده می‌کردند. با کشیدن ماشه، قطعه‌ی کوچکی از نخ مشتعل (فتیله) در محفظه‌ی کوچک بالای سوراخ تماس در کنار باروت قرار می‌گرفت. وقتی باروت موجود در این قسمت آتش می‌گرفت شعله از راه آن به مخزن اصلی باروت می‌رسید و اسلحه شلیک میکرد. اگر این اتفاق نمی‌افتاد سرباز سراسیمه می‌ماند با آتش افروخته‌ای در محفظه‌ی سلاحی ناتوان از شلیک.
ضامن های فتیله‌ای قطعا بهتر از آن بودند که سرباز مانند تفنگدار‌های قدیمی کبریت روشن را با دستش به داخل سوراخ فرو کند. با استفاده از ضامن فتیله‌ای سربازان پیاده نظام می‌توانستند با هر دو دست خود اسلحه را بگیرند و به هدف چشم بدوزند. اما شعله‌ی کبریت و بوی مشخص آن می‌توانست سبب لو رفتن موضع سرباز در شب شود. باران یا مه می‌توانست شعله را خاموش کند و وجود شعله بدون حفاظ در اطراف باروت همیشه خطرناک بود.
حدو سال 1520 ایده‌ی بهتری که همان «ضامن چرخی» (wheel lock) بود احتمالا در ایتالیا با الهام ازفنر‌های کوک شده‌ای که در ساخت ساعت به کار می‌رفتند، عرضه شد. در این حالت وقتی ماشه را می‌کشیدند فنر در هم پیچیده به سرعت باز شد و باعث می‌شد قطعه‌ی چخماقی به آهن سخت برخورد کند و جرقه‌ی حاصل به درون محفظه‌ی اشتعال بیفتد. ضامن‌های چرخی دارای کاربرد آسان‌تر و مطمئن‌تر، اما گران‌تر بودند. تعداد کمی از سربازان پیاده نظام می‌توانستند مالک اسلحه‌ای با ضامن چرخی باشند. لذا ضامن‌های فتیله‌ای با همه‌ی معمایی که داشتند تا حدود 1720 همچنان مورد استفاده بودند.
بعد‌ها ضامن چخماقی (flint lock) در حدود 1608 در فرانسه ساخته شد. در این حالت چخماق مستقیما به اهن یا فولاد ضربه می‌زد و جرقه تولید میکرد، اما مکانیسم کار آن ساده‌تر و ارزان‌تر، موثر و قابل اعتماد‌تر بود. این فناوری تا مدتی بسیار طولانی دوام یافت. تپانچه‌ها و تفنگ‌های دارای ضامن چخماقی حتی 300 سال بعد در جنگ داخلی آمریکا به کار رفتند. در آن هنگام بود که فناوری نوینی از راه رسید.
حدود 1520 پیشرفت دیگری انجام شد- ایجاد «خان» در لوله‌ی تفنگ- یعنی شیار‌های مارپیچی در داخل لوله‌ی تفنگ ایجاد می‌کردند که سبب می‌شد گلوله به هنگام حرکت حالت چرخشی پیدا کند. این شیوه نخستین بار توسط تفنگ ساز وینی به نام گاسپارکولر یا کولتر یا شاید توسط آگوست کوتر نورنبرگی رواج یافت. گلوله‌ی چرخان راه خود را به سمت هدف بهتر طی میکرد. لذا شلیک تفنگ‌های دارای «خان» دقیق‌تر بود و در موارد بیشتری به مرگ قربانی می‌انجامید.
